Het Oude Gat, een moeras bij Hoogkerk

“Het dorp zelf was niet veel”, schrijft Vredewoldius anno 1915 over het Hoogkerk van ruim een halve eeuw eerder. De scribent, zelf waarschijnlijk uit Hoogkerk afkomstig, legt dan uit dat het dorp zich indertijd aan de oostkant uitstrekte “tot ongeveer aan den hoek, waar de weg naar Groningen ombuigt”. Die hoek ligt er in onze tijd nog steeds, het is de rare knik in het Hoendiep tussen de Boeiersingel aan de zuidzijde en UT Delfiaweg aan de noordkant. Volgens Vredewoldius heerste medio 19e eeuw bij deze knik een behoorlijk zompige toestand:

“Dicht bij dien hoek was toen — en ook nog in veel later tijd — een soort moeras, bekend onder den naam „Het oude Gat”, De bodem daarvan was zoo week en los, dat men er met gemak een lat van 24 voet tot het einde met de hand kon indrukken.”

Tot een diepte van maar liefst 7 meter was de grond hier dus onvast. Vredewoldius dacht dat hier ooit een dijkdoorbraak had plaatsgevonden, maar dat lijkt me onjuist. Kolken, ontstaan door dijkboorbraken, bleven gewoonlijk open water doordat de grond er met enorme kracht en relatief diep weggespoeld was.

Als plausibeler komt het me voor, dat dit moeras te maken had met de loop van het oude Eelderdiep. Jan van den Broek deed in zijn proefschrift de suggestie, dat de knik in het Hoendiep hier ligt op een stukje tracé van het oude Eelderdiep. Dat riviertje liep in de 13e eeuw waarschijnlijk nog langs de oostkant van Bangeweer, daar waar je nu een vijverpartij en de Ruskeveense plas hebt. Vanaf de Hoogkerker kant van de knik zette het zich waarschijnlijk al vrij vroeg voort in het Kliefdiep, dat dan als een kanalisering van het oude Eelderdiep is te beschouwen,

Dat het Eelderdiep ten zuidoosten van Hoogkerk totaal niet meer in het landschap herkenbaar is, komt in de eerste plaats door een ontwikkeling die enige jaren na 1313 plaatsvond. Pal op de grens van de Ommelanden en Drenthe werd toen de Avingesloot gegraven, waardoor het water van het oude Eelderdiep in westelijke richting werd omgebogen en afgeleid naar het Peizerdiep. Aan de ene kant ontlastte de Avingesloot het gebied ten zuidoosten van Hoogkerk van heel veel Eelderdieps water, aan de andere kant vergrootte ze ook het debiet van het Peizerdiep, waardoor de doorstroming daarvan verbeterde. Bij de Avingesloot vergaderden voortaan de Drentse en Ommelander kerspelen van het Aduarderzijlvest over waterstaatszaken. Dat gebeurde jaarlijks op de eerste zondag na Sint Walburg (1 mei).

Terug naar het Oude Gat. Van het verdwenen oude Eelderdiep ten oosten van Bangeweer laat zich de loop reconstrueren, door op de oudste kadasterkaarten van ca. 1825 allerlei kromme afwijkinkjes in de percelen te volgen (zie bovenstaand kaartje). In het zuidelijke deel van zijn stroomgebied hier, waaierde het Eelderdiepje waarschijnlijk breed uit, zich opsplitsend in meerdere kleine stroompjes, Naar het noorden toe, bij de latere knik in het Hoendiep, lijkt er echter sprake te zijn geweest van een versmalling en verdieping. Bij een groot aanbod van bovenwater, moet het riviertje bij deze trechter regelmatig buiten zijn oevers zijn getreden. Wellicht dat daar de drassige toestand van het Oude Gat mee te maken had. Door de overstromingen bleven er wellicht veel meegevoerde stukjes darg en veen op de lagere gronden liggen, wat dan op den duur tot dat moeras kan hebben geleid.

—

Litteratuur: Jan van den Broek, Een stad apart, hoofdstuk 2, en dan vooral pag. 242-249.

---