Meester Guikema en de jeugd van tegenwoordig

Anno 1835 kreeg de onderwijzer nog vaak de  schuld van de “ruwheid, onbeleefdheid en baldagigheid” der kinderen, iets wat meester Guikema van Dorkwerd zeer verdroot. Daarom schreef hij namens een onderwijzersgezelschap een artikel, dat het niet alleen opnam voor de onderwijzers, maar ons ook het een en ander leert over de informele socialisatie van de Groninger plattelandsjeugd.

Guikema, als verlicht man een vooruitgangsoptimist, vond veel klachten over de jeugd onrechtvaardig.  Van enkel een “achteruitgang van zedelijke beschaving, vooral bij het opkomend geslacht”, zoals de klagers die zagen, was volgens hem zeker geen sprake. Natuurlijk waren bepaalde deugden verdwenen, maar de jeugd bezat weer deugden, “die onze voorouders niet eens bij name kenden”.

Guikema wijst diverse typen klagers aan. Een deel bestond uit orthodoxe en bevindelijke calvinisten die een hekel aan alle spel hadden en die vonden dat een kind stil met een stichtelijk boekje in een hoekje moest zitten. Van dit slag mensen bestond ook een min of meer ontkerstende variant: de “zedekundige sophisten” die vonden dat iedereen aan hun maatstaven moest voldoen.  Dan had je nog de liefhebbers van een overdreven etiquette, en niet te vergeten de ouden van dagen die graag rust aan hun hoofd wilden hebben – hier had Guikema nog wel mee te doen.

Volgens hem wees de hekel aan jeugd vaak op fysiek ongemak:

“Men vindt in de menschelijke zamenleving veel menschen, die door hunne zittende leefwijze, of uit andere oorzaken, aan zwartgaligheid en miltziekte laboreeren, of tenminste een ziekelijk ligchaam rondslepen. Deze zijn gewoonlijk ten uiterste zwaarmoedig, zittende altijd met een looden muts op, en omdat zij zelve gemelijk, onvergenoegd en ontevreden met hun lot zijn, meenen zij dat de geheele wereld niet deugt.”

Guikema geeft toe: natuurlijk zijn er “zedelooze kinderen”. Maar lang niet zoveel als de habituele klagers ons wijs proberen te maken.  Helaas was de onderwijzer vanouds de ”wrijfpaal van het volk” en kreeg hij de schuld. Terwijl hij hooguit vier uur per dag, twintig uur per week en dus dertig etmalen per jaar met zijn leerlingen doorbracht,

“en dat nog meest uitsluitend in het leervertrek, waar weinigen ruwheid en onbeleefdheid, veel minder  baldadigheid laten blijken”.

Buiten de school kwamen de kinderen met andere mensen in aanraking, en volgens Guikema moest je bij die mensen toch vooral de schuld zoeken, als het verkeerd ging met de jeugd.  Hij spreekt van “bedorvene huisgezinnen” waar kinderen het tegenovergestelde leren, van wat de meester ze probeerde bij te brengen, maar wijdt hierbij wijselijk veel minder uit over de ouders, die hem schoolgeld verschuldigd waren, dan over het (inwonende) personeel.

Zo heeft hij het gemunt op de jongste vrouwelijke dienstboden, de kindermeisjes. Deze zorgden voor de jongste kinderen in huis, maar waren daarbij nogal eens “de voornaamste opvoeders” van de iets oudere kinderen, met wie ze veel tijd doorbrachten:

 “Deze [kindermeisjes] zijn, tenminste verweg het grootste gedeelte, kinderen uit de geringste, onbeschaafdste en ruwste volksklasse, die veelal zonder onderwijs in de school te ontvangen (…) zijn opgegroeid als paddestoelen op den mesthoop. Haar eenigste weten bestaat gewoonlijk in het kennen van spookverhalen, in zoutelooze, of smaak- en zedebedervende liedjes, terwijl in alles wat zij doen of zeggen de grootste ruwheid, onbeleefdheid en zedeloosheid doorstraalt”

Ook van de oudere vrouwelijke en mannelijke dienstboden ging volgens Guikema een funeste invloed uit.  Zo maakten die deel uit van een groep welke altijd in het dorp bijeenkwam, zeg maar de jeugd in bredere zin:

 “In elk dorp van eenig aanbelang heeft men bijna alle avonden vele jongelingen, die na den volbragten arbeid tezamenscholen om wat nieuws te hooren, te vertellen, of zich door boert en scherts wat te vermaken. De in deze vergaderingen gehoord wordende gesprekken loopen gewoonlijk over niets anders dan over de voortplanting van het menschelijk geslacht, over slagerijen, kloppartijen over gepleegde baldadigheden aan huizen, hoven, tuinen en personen, over vrijerijen enz., doormengd met zoovele walgelijke vuiligheden, dat men zijne ooren ervoor stoppen zou (…). Ja hier is de grootste leerschool der zedeloosheid van allerlei aard, hier hoort men in overvloed vloeken, zweeren, schelden, pogchen, zwetsen , lasteren, zoutelooze scherts en zoutelooze boert.”

Volgens Guikema werden passanten vanuit zo’n groep nogal eens bespot, uitgescholden, gehoond en uitgelachen. Vooral meisjes en vrouwen kwamen er met moeite langs.  De aanvoerders van de groep haalde je er zo uit:

“Die zich hier laag en zedeloos gedraagt, wordt door den grooten hoop het meest toegejuicht. Om deze gezelschappen nu, verzamelt zich eene menigte schoolkinderen, en deze hooren en zien alles wat er gezegd wordt en gebeurt met de grootste oplettendheid, belangstelling en inspanning aan. Wordt er gelagchen, zij lagchen mede. Verstaan zij nog niet alles, zij vragen zoo lang, totdat zij het gewaar worden, en hier behoeven zij slechts eenige lessen te ontvangen, of zij zijn  reeds in staat eenigermate te kunnen mededoen, en waar zij zich ook bevinden, verbreiden zij het geleerde verder, ja waar zich daartoe maar eene gelegenheid aanbiedt, brengen zij alles in beoefening.”

As ouders toestonden dat hun kinderen zich bij zulke groepen voegden, moesten ze vooral niet klagen over de meester, aldus Guikema, die min of meer gelijksoortige bijeenkomsten bij mensen thuis zag plaatsvinden:

“Wanneer de heeren en dames op de dorpen eene avondvisite afleggen, dan vergadert eeene groote schaar dienstboden en groote kinderen van beiderlei sekste in dat huis waaruit mijnheer en mejufvrouw afwezig zijn. Hier worden dan straatliederen gezongen, hier wordt gedanst geschaterd, gevloekt enz. totdat men allerlei laffe spelen, welke enkel eene kortstondige vereeniging der beide seksen ten doel hebben, verzint, die tooneelen zoolang voortzettende totdat mijnheer en mejufvrouw tehuis komen. Dat het op deze vergaderingen ook niet zoo kiesch en zedig toegaat (…) laat zich gemakkelijk begrijpen. De kleine kinderen worden gewoonlijk te bed gebragt, dog de groote deelen in alles mede en zwelgen ook hier het gift der zedeloosheid met volle teugen in.”

En alsof dit nog niet erg genoeg was, namen veel ouders hun kinderen ook nog eens mee naar kermissen, boeldagen, harddraverijen en andere volksvermaken op het platteland:

“Niet zelden ziet men hier in de herbergen de zoontjes boven aanzitten als aanzienlijke heeren. Rooken, klinken, drinken, schreeuwen, tieren, springen, ja wat niet al meer, hoort en ziet men daar van kinderen, waarom de ouders veelal lagchen, ja, waarop zij wel eens grootsch zijn (…). Daar blijft men dan vaak laat in de nacht. Vader is er ook nog, zeggen de kinderen, wij gaan ook nog niet. Hier zien de kinderen nu niet slechts hunnen vader, maar een legio ruwe en onbeschaafde menschen die drinken, schreeuwen, zingen, vloeken, zwetsen, ja, niet zelden stevige kloppartijen enz. “

Van één zo’n feestavond ging volgens Guikema zoveel invloed uit, dat een onderwijzer het er in een jaar niet uit kreeg.

Als man die beschaafde muziek en zang een warm hart toedroeg, stoorde Guikema zich bijzonder aan de inofficiële muziekpraktijk bij zulke gelegenheden:

“de zoutelooze, smaak- en zedenbedervende straatliederen, die door hunne veelal bevallige zangwijzen het oor en hart van den jongen mensch streelen en daarom door hem het schielijkst van alles geleerd, het meest gebezigd en het langst onthouden worden. Deze mogen voorzeker beschouwd worden als de zoetst smakende, maar tevens als de krachtigst werkende vergiften voor de zedelijkheid”

Volgens Guikema gaven kinderen tussen de 14 en 20 jaar – dus pubers en adolescenten – de meeste problemen.  Die gingen al helemaal niet meer naar school, de onderwijzer had er niets meer mee te maken en trof dus geen blaam. Temeer niet, daar hij zich helemaal niet met de openbare orde op straat bemoeien mocht, geen vertegenwoordigende politieke en kerkelijke functies mocht bekleden, en zelfs geen al te dure kleren mocht dragen.

Als een kind een grief had, dan ging het vaak net als bijna twee eeuwen later:

“…oogenblikkelijk zijn de meeste ouders gereed om in tegenwoordigheid dezes kinds hunnen vitlust tegen den onderwijzer bot te vieren”

Bron: Tijdschrift voor onderwijzers en ter bevordering der huiselijke opvoeding III (Groningen 1835) pag. 93-107.

---