Vijfvoudig ongehuwd moeder erkent alsnog kinderen

In mijn eigen kwartierstaat stuitte ik op een geval dat niet misstaan had in het Loket voor Lief en Leed.

Mijn betovergrootmoeder Antje van der Velde (1837-1909), die haar leven lang in Marum heeft gewoond, kreeg daar vijf kinderen:

• 1861: Grietje (overleed na drie maanden)
• 1864: Aaltje
• 1868: Trientje
• 1872: Grietje 2 (mijn overgrootmoeder)
• 1878: Hendrik

Op zich was het krijgen van vijf kinderen bepaald geen wereldschokkend feit, maar deze Antje, een arbeidster, is nooit getrouwd geweest. Sowieso gold het destijds als een schandaal als een vrouw zonder gehuwd te zijn een enkel kind kreeg, maar Antje overkwam dit maar liefst vijf keer! Ik vraag me ook af hoe instanties daarop reageerden. Uit angst voor een te groot beroep op de armenzorg sloot men in de achttiende eeuw ‘recidiverende’ ongehuwde moeders nogal eens op in het tuchthuis. Maar of dat ook in de negentiende eeuw gebeurde?

Er lijkt nog meer aan de hand, hoewel ’t een spijker op laag water kan zijn. De eerste twee kinderen werden nog aangegeven door Antjes moeder Grietje Jans Vossema, een “inlandsche kramersche”, maar bij de jongste drie gebeurde dat door Antjes stiefvader Klaas Hofstee, een arbeider en timmerman. Bij haar moeder en stiefvader, die trouwden toen Antje 13 was, woonde Antje in de jaren 1870, ver na haar dertigste, nog steeds in huis. Haar moeder was liefst twintig jaar ouder dan haar stiefvader, terwijl die slechts tien jaar ouder was dan Antje. Je zou er dus haast wat van denken.

In 1887 trouwde Antjes oudste dochter Aaltje met de timmerman en latere betonfabrikant Anne Nanninga. Aaltje was toen 22 jaar oud en naar de maatstaven van destijds nog minderjarig. In elk geval was er tot het dertigste levensjaar voor een huwelijk toestemming van de wettige ouders vereist. De huwelijksakte echter, noemt Antje nog wel als Aaltjes moeder, maar verder schittert Antjes naam in dit stuk door afwezigheid. Het belangrijkst is dat de melding van haar toestemming ontbreekt – het waren een voogd en de toeziend voogd die permissie gaven voor Aaltjes huwelijk. Evenmin blijkt moeder Antje getuige bij Aaltjes huwelijk te zijn geweest. Daarom zien we ook niet haar handtekening onder de akte.

Je bent in eerste instantie misschien geneigd te denken dat er verwijdering was tussen moeder en dochter, maar het ging hoogstwaarschijnlijk om heel iets anders. Tot ongeveer 1950 moest een ongehuwde moeder haar buitenechtelijk geboren kinderen uitdrukkelijk bij de ambtenaar van de burgerlijke stand komen erkennen. Zag zij af van deze stap, dan had dat kind voor de wet onbekende ouders. Bij een huwelijk van dat kind was volgens artikel 98 Burgerlijk Wetboek dan geen toestemming vereist van de moeder, maar van een voogd en toeziend voogd. Dàt was er bij het huwelijk van Aaltje aan de hand. Formeel juridisch bestond er geen familierelatie tussen moeder en dochter. En dus werd de moeder niets gevraagd. Antje had bij dit huwelijk niets in te brengen dan lege briefjes en stond aan de zijlijn.

Dat stak en daarom liet ze op 13 december 1890 door de ambtenaar der burgerlijke stand in Marum een akte opmaken, waarin ze haar drie jongste kinderen Trientje, Grietje en Hendrik, dan respectievelijk 21, 18 en 12 jaar oud, alsnog officieel erkende, een erkenning die tevens in de marge werd genoteerd van alle drie hun geboorte-akten.

Bij het huwelijk van Grietje in 1895 en dat van Hendrik in 1906 wordt moeder Antje daarom wèl in de akten genoemd als degene die haar toestemming gaf.  Haar dochter en zoon heten dan respectievelijk “meerderjarige natuurlijke erkende dochter” en “natuurlijke erkende meerderjarige zoon”.

—

Met dank aan de oud-ambtenaar burgerlijke stand Ben Doedens voor zijn voorlichting over de juridische kant van dit verhaal en Gert Zuidema voor de verwijzing naar Doedens..

---