De Kerstvloed volgens Engelse kranten

Bericht uit de Daily Courant van 28 december 1717. Jaren geleden liep er een trial op een databank van zulke kranten bij de Groninger Universiteitsbibliotheek, destijds moet ik deze screenprintjes hebben gemaakt, die ik onlangs weer terugvond.

Terwijl de Haerlemsche Courant, de belangrijkste Nederlandse krant, vrijwel met geen woord schreef over de ramp in het noorden, berichtten Engelse kranten er vrij vlot en uitgebreid over. Zoals wel vaker, waren die berichten echter vrijwel gelijkluidend.

Het bericht uit Groningen in de Engelse kranten blijkt een vertaling van een bericht in het Relaas van (…) de hoogen Watervloed, een los Amsterdams nieuwsvel dat mogelijk meermalen is herdrukt en waarvan zich een exemplaar uit 1718 in het Rijksmuseum bevindt:

Jan S. Niehoff en de Winschoter Courant

Begin jaren 70 ontpopte Jan S, Niehoff, schoolarts te Appingedam, zich als actievoerder tegen het Plan Kikkert dat van een groot deel van Westerwolde een militair oefenterrein wilde maken:

“Dikwijls vielen me ’s avonds laat nieuwe argumenten tegen het oefenterrein in; ik ordende ze dan in een krantenartikel. Hiermee reed ik meermalen tegen middernacht naar Winschoten om het daar in de brievenbus van de Winschoter Courant te deponeren. Dat – progressieve – blad bestaat helaas niet meer, het had toen om en nabij de 30.000 abonné’s. Door zijn felle weerstand tegen het plan-Kikkert en als klankbord heeft het ons veel steun verleend. In dat opzicht is het jammer dat veel kleine maar gezaghebbende bladen als de Winschoter zijn opgegaan in grotere, die in controversen als deze de wederzijdse belangen ontzien, vaak voorzichtig-neutraal reageren of ze uit de weg gaan.”

Uit: Jan S. Niehoff, Memoires (Bedum 2015) 85.

Veendammer abonnees op Haerlemsche Courant betalen hun bezorger niet

Renke Willems was de roderoede, zeg maar de veldwachter van Zuidbroek en Muntendam. Het verjagen van arme schooiers was zijn hoofdtaak, maar die liet blijkbaar nog wel wat tijd over voor een bijbaantje: het van Zuidbroek naar Veendam brengen van een onbekend aantal Haerlemsche Couranten. Deze exemplaren waren bestemd voor zes met name genoemde personen. Een van die zes, de brouwer Marten Pieters, fungeerde voor Willems als breng-adres, waar de andere abonnees hun exemplaren afhaalden. Mogelijk lazen die deels samen, maar dat doet er niet toe – de Haerlemsche had in Veendam minstens zes lezers.

Met die abonnees bestond de mondelinge afspraak dat Renke Willems voor zijn bezorgwerk een rijksdaalder per jaar zou krijgen: dat was iets minder dan een stuiver per week voor de drie loopjes per week want dat was destijds de frequentie van de Haerlemsche. De afspraak ging in op 7 juni 1787, midden in de woelige Patriottentijd. Na de Franse Revolutie, in september 1789, gaf de roderoede er de brui aan, omdat hij nog steeds niet betaald kreeg. Inmiddels had hij dat loopje zo’n 350 maal gemaakt. Van de abonnees eiste hij naderhand voor het Oldambtster gerecht ruim vijf en een halve gulden. Omdat de abonnees hun schuld ruiterlijk toegaven, wees het gerecht de eis toe.

Overigens kwam Veendam in deze periode één maal voor in de kolommen van de Haerlemsche en wel in het nummer van 18 juni 1789:.

“Onder Ostende is verongelukt het schip van Heye Janse Veen van Veendam, van hier (Amsterdam, HP) na Duinkerken moetende; van de equipagie is maar één man behouden.”

—

RHC Groninger Archieven, Toegang 731 inv.nr. 61: protocol van civiele rechtszaken, 9 februari 1790.

Krantenlezer, ca. 1800

Krantenlezer. Detail centsprent uitgegeven door H,V. Huisingh, boekhandelaar te Winschoten. RHC Groninger Archieven 1536-3069.

Zo lazen m’n beide grootvaders ook de krant: bedachtzaam lurkend aan een pijp, dan wel sigaar. Roken en nieuws horen zowat bij elkaar zegt het rijmpje onder het plaatje, beide zijn even vluchtig. (Vandaar dat ze misschien ook wel die bedachtzaamheid oproepen.)

Het prentje is een fragment van een centsprent voor kinderen. Naar de mode te beoordelen, zal de houtsnede met het mannetje van 1780, 1790 dateren. Qua letters zal de prent enkele tientallen jaren jonger zijn, wat ook wel klopt met de levensfeiten van Hinderikus Vechnerus Huisingh, de boekverkoper en drukker die de prent uitgaf. Hij werd in 1785 geboren in Groningen, had een vader die ook al drukker was terwijl zijn tweede voornaam ook duidt op een drukkerskomaf, en hij trouwde in 1809 in Winschoten, waar hij  vanaf 1813 bij de aangifte van kinderen boekverkoper heet. In 1855 stierf hij – ik meen me te herinneren dat hij wel meer centsprenten uitgaf.

Kerkhof-opzichter hekelt dikke duim van de pers

“En toch, hij is lang niet tevreden over de journalisten: “O!, die journalisten! Het zijn aardige menschen, maar met een beetje te veel verbeeldingskracht. Zij verzinnen alles en nog wat om het publiek te vermaken. Zij hebben verscheidene legenden gemaakt omtrent mijn kerkhof, de eene al buitensporiger dan de andere. Daar hebt ge bijvoorbeeld de jacht op de konijnen. Een dagbladschrijver, die stellig kopij tekort kwam, had de aardigheid mede te deelen, dat de hoogten van Père-Lachaise een konijnenberg bevatten en dat die lieve diertjes zich met de hand lieten vangen, als zij het gras om de graven oppeuzelden.

Deze anecdote ging als een loopend vuurtje rond en was daarna onafscheidelijk aan de geschiedenis van het kerkhof verbonden. Vruchteloos zond men tegenberichten aan de kranten, die werden eenvoudig niet opgenomen. Trouwens, de menigte geloofde gaarne aan het bestaan dezer konijnen en als het groote publiek zich eenmaal een denkbeeld heeft eigengemaakt, dan laat het dit niet zoo gemakkelijk weer varen.”

Bron: Interview met de opzichter van het bekende Parijse kerkhof Père Lachaise, Java Bode 12 december 1896.

Over de lokale Friese pers en zijn invloed (1898)

“Of wij in Friesland gebrek aan couranten hebben! In schier elke gemeente van eenig aanbelang is wel eene drukkerij met eene redactie te vinden, die de omstreken afweidt, van plaatselijke nieuwtjes eene mooie verzameling per week aanlegt en voorts de lezeren van alle goede en kwade zaken op de hoogte houdt. In den slapsten tijd verschijnt er somwijlen een half blad. (…)

De kleine of locale pers is soms neutraal, soms partij-orgaan. In het eerste geval is zij in de plaats gekomen om langs burgerlijken stand, familie- en geboorteberichten ellen- en urenlange boerenvisites te rekken, babbelenden ouden vrouwtjes gebogen over „warme stoof en breikous” een nooit eindigende en goedkoope praatstof aan te bieden, want allen kenden den omtrek van ouder tot ouder en de geslachten van tien en meer personen tot in het zesde en zevende lid. Een dorp van duizend zielen, omringd als eene moeder door hare kinderen van kleinere met driehonderd tot vijftig jonge en oude Friezen en Friezinnetjes is de toonaangever (of liever geefster!) van de landstreek. En op die wijze zou men onze provincie gemakkelijk in sferen van invloed kunnen verrdeelen, sferen waarbinnen ieder blaadje promeneert en domineert en als een koninkje (of koninginnetje!) den gouden scepter zwaait.

Het is onbegrijplijk hoe de menschen aan zulke kleine courantjes hangen! Naast den almanak is het dan ook menigmaal het eenigste geestesvoedsel dat de hongerige nieuwtjes-verslindende zieltjes bereikt. Denkt u zich, waarde lezers! op een hoogte een huisje, vanwaar rechts en links modderwegen gaan naar bouw en akkers, maar die b.v. nu met de vooreinden onder water liggen, dan is het in de huisgezinnen, die op de groote ruimte wonen van de mieden of maden, een oogenblik van gewicht als iemand van de naastlegers op groote klompen of in laarzen komt aangebaggerd met de courant. Van stukje tot beetje wordt alles nagelezen en uitgeplozen en naar kennis en bekwaamheid beoordeeld. En geen wonder! De dagen zijn zoo kort en de avonden zoo lang en – lang niet allen hebben nog een kleine bibliotheek in huis. (…)

Doch de pers, de partiidige organen? In verkiezingsdagen kon men eerst met recht bewonderen welk eene uitstekende macht die courantjes vertegenwoordigen en hoeveel gewicht ze in de schaal kunnen leggen als ze door een bekwaam politicus worden geleid. Bijna alle partijen hebben in de acht districten een spreektrompet. Met hoeveel zorg zien wij in die dagen de mobiel-verklaring van het leger kiezers voorbereid! Met welk een ongeëvenaard talent gaan die redacties te werk om over alle plaatselijke hinderpalen en beletselen heen naar het doel te streven! Waarlijk, wie de beteekenis van eene kleine pers wil begrijpen moet in den verkiezingsstrijd eens waarnemen, hoe zij aan den arbeid is.”

—

Bron: ‘Brieven van een Fries’ CCIX, Nieuwsblad van het Noorden 25 december 1898.