Ongegund brood in Ommen
Geplaatst op: 14 mei 2008 Hoort bij: Geschiedenis Een reactie plaatsen
Naar aanleiding van Ongegund brood in Onderdendam stuurde Maarten B. me vandaag een plaatje van de gevelsteen in Ommen die ik zocht. Bij het googelen heb ik deze grandioos gemist, waarschijnlijk omdat ik op de exacte tekst afging. Ook op Flickr blijkt de Ommer evenknie van de Onderdendamster gevelstenen aanwezig.
Het Ommer exemplaar dateert van 1766. Inderdaad is de tekst vergelijkbaar:
“O UIL GY DOET MY ONREGT
DE MUIS IS MY TOE GELEGTIA KAT GY MOET WETEN
ONGEGUNT BROOD WORD MEEST GEGETEN”
De uitspraak van de Ommer uil, die intussen een spreekwoord blijkt, is nagenoeg dezelfde als die van de Onderdendamse. Alleen wordt het ongegunde brood in Onderdendam ‘veel’ gegeten, terwijl dat in Ommen ‘meest’ is. Daarnaast klaagt de kat in Ommen, terwijl de Onderdendamse collega wraak belooft. In Ommen ligt de moraal er meer bovenop dat men een ander zijn succes niet gunt en dat zaniken over de concurrentie eigenlijk helemaal geen zin heeft, maar misschien komt dat ook doordat ik de volgorde van de Onderdendamster stenen omdraaide, door de wijze waarop de stenen daar ingemetseld zijn.
Afgaand op de enigszins tartende moraal stonden de stenen voor neringdoenden die de concurrentie wel aandurfden. Ik heb zo’n vermoeden dat ‘de kat en de uil’ een destijds bekende fabel was. Maar voorlopig leverde de zoektocht naar die fabel niets op. Voor de hand liggen drie auteurs. Ten eerste La Fontaine, maar helaas, een Le chat et la chouette is van hem niet bekend. En ten tweede en derde Phaedrus en Aesopus, maar googelen in diverse talen op hun namen, kat en uil bleek eveneens vergeefs.
groninganus 
Deze gevelstenen (die van Onderdendam) staan ook op de website van RTV Noord bij de rubriek Groningen in beeld:
http://www.rtvnoord.nl/groningeninbeeld/index.asp?actie=foto&id=2669&pid=62&gid=2
Volgens het commentaar daar hadden de eigenaren van beide huizen ruzie en zijn daarom de gevelstenen geplaatst.
@Annelies,
Dat is onzin van iemand die zich een verhaaltje op de mouw heeft laten spelden. De stenen in Onderdendam vormen duidelijk een set. Ze zijn ook naast dezelfde deur in dezelfde voorgevel ingemetseld. Ondenkbaar dat er verschillende opdrachtgevers voor zijn geweest, die in twee verschillende huizen woonden.
Het ligt eigenlijk wel voor de hand dat het om een Nederduitse spreuk gaat.
In mijn eigen notities vond ik deze twee al lang verdwenen gevelstenen uit Emden en Hinte:
Ule, wat deistu mit myne spyse in din mule?
Katte dat moot je weeten, ungegunt brot wordt het meeste eeten!
Lüpkes meldt in zijn Ostfriesische Volkskunde dat de spreuk in Wittmund in het Kreishaus een plaats kreeg: “Ule, Ule – Wat deist mit mien Spie’s in dien Mule? Katte, Katte, du salt weten, Ungegünt Broot wort vööl eten”(1925, p. 12).
De oudste variant, kennelijk uit Oost-Friesland vond ik op google-books:
Katte dw schallt wetenn
Vorgwnet Broedt werdt oick gegeten.
Een andere variant uit Brandenburg:
Kat: Ule, de Mues kamt mi to! Ule: Katte, dat must du weten etc.
Lippe:
Katte, diu mosst wetten, unvergünnt Braud ward auk getten.
Pruisen:
Katt, dat sullst du wête, onngegönnt Brot ward oft gegête.
En uit Großefehn het verhaal over een soortgelijke afbeelding in een herberg:
“Spannungsreich ist das Verhältnis zwischen dem Pächter des Compagniehauses und Frerich Jürgens (1712-1800), der in unmittelbarer Nähe eine Gastwirtschaft betreibt. Da beide auf denselben Kundenkreis angewiesen sind, ist die Konkurrenz hart. Um seinen Konkurrenten zu ärgern, bringt Frerich Jürgens eines Tages an seinem Hause ein deutlich sichtbares Schild an. Darauf sind eine Katze und eine Eule, die eine Maus im Schnabel hält, dargestellt, sowie folgende Inschrift:
“Ule, wat deist mit mien Spies in diene Mule?
Katte, du mußt weten, ungegünnt Brot word ok eten!”
Am nächsten Tag wurde das Bild vom Compagniehause aus durchgeschossen”
http://www.fehntouristik-eiland.de/index.php?pageId=106
En deze is tenslotte ook aardig:
Der Name Övelgönne (bei Hamburg) kommt angeblich von dem Spruch “übel gegönntes Brot schmeckt am besten”.
De oorsprong van het geheel is me nog onduidelijk. Maar ik vond in elk geval dat er een Aesopus fabel over kat, uil en muis bestaat. De uil klimt hier op de rug van de kat en samen kloppen ze aan bij de muis, die zo dom is beide de vervloeken. http://mythfolklore.net/aesopica/oxford/98.htm
@Otto,
Zeer bedankt voor deze uitvoerige reactie!
Het verhaal uit Großefehn sluit naadloos aan bij wat ik aanvoerde.
Onder de link spreekwoord vind je al een oververtegenwoordiging van meldingen uit noordoost-Nederland.
Nu die fabel nog zien te vinden.
Zie verder:
http://gelkinghe.web-log.nl/gelkinghe/2008/06/ongegund-brood.html
In de collectie van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap bevindt zich een afbeelding van een verdwenen Amsterdamse gevelsteen met hetzelfde onderwerp.
Hier heeft men het over O Haadt O Nydt …
http://www.flickr.com/photos/vvag/4039048501/
Pancras van