Query: roldoorbreke*

In een subsidie-aanvraag uit 1981 las ik dat vrouwencafé Dikke Trui “roldoorbrekende films” draaide.

Daar moest ik even op kauwen, op die term “roldoorbrekende”. Ik had hem al in tijden niet meer gehoord of gelezen en hij kwam kwam me gedateerd voor. Hij leek me typisch voor de tweede feministische golf.

Om deze veronderstelling te toetsen zocht ik met  roldoorbreke* op Delpher, zodat ik alle artikelen in de daar toegankelijk gemaakte Nederlandse kranten met roldoorbreken, roldoorbrekend en roldoorbrekende opgedist zou krijgen. Het aantal artikelen per jaar met die woorden ziet u in onderstaande grafiek:

De eerste keer dat het roldoorbreken in een krant stond was in 1973, daarna zien we een flinke stijging tot 1984, een stagnatie tot 1988 en tot slot een uit de gratie raken van de term nadien. Mogelijk zit er in die laatste periode een bias, omdat er voor die periode wat minder kranten in Delpher zitten, maar toch nog altijd wel de NRC, de Volkskrant, Trouw, de Telegraaf, het Parool en het Nederlands Dagblad.

Inderdaad lijkt de term typisch voor de tweede feministische golf.

Zielbewaarder

Ik zat eigenlijk te zoeken op het beroep ‘werver’ (van soldaten en matrozen). Dat leverde niet veel op in Alle Groningers en voor de grap probeerde ik het met de negatieve volksaanduiding zielverkoper, kortheidshalve %ziel. En zie: daar kwamen geen zielverkopers tevoorschijn, maar zielbewaarders.

Zielbewaarder, wat is dat nou weer? Het kolossale WNT geeft twee mogelijkheden: 1) zielenherder, dus een pastor, en 2) de hoofdman van een boogschuttersgilde.

Mogelijkheid 2) was voor Groningen sowieso uitgesloten, bij gebrek aan schuttersgilden. En een dominee of pastoor (1) werd misschien wel eens zielbewaarder genoemd in ‘t een of ander stichtelijk geschrift, maar vast niet door een nuchtere ambtenaar der burgerlijke stand die wist dat hij een predikant of priester voor zich had.

Ik kijk nog eens naar de drie Groninger akten met de beroepsaanduiding ‘zielbewaarder’. Ze stammen uit de jaren 1829, 1830 en 1831 en betreffen resp. een Jan Steffens Brouwer (28), een Folkert Abel Abels (37) en een Jan Alberts Zielman (38). Door die laatste familienaam en door de woonplaats van alle drie – Finsterwolde – gaat me een lichtje op. Een zielbewaarder is de half Groningse, half deftige aanduiding voor het gangbare zijlwaarder (zeg maar sluismeester).

Het WNT behoeft op dit punt zeer beslist aanvulling!

Warffumer bloklichters

Offerblok Warffum, interbellum. Collectie Groninger Archieven 2138-5646.

Werd er na het vorige logje op geattendeerd dat ‘bloklichters’ de schimp- en spotnaam voor inwoners van Warffum was. Dat wist ik nog niet. De tipgever verwees naar de Volksverhalenbank van het Meertensinstituut, die de term enerzijds terecht definieert als “dieven die het offerblok leeghalen”, terwijl de Warffumers die naam anderzijds te danken zouden hebben

aan het feit dat ze het offerblok, met daarin de offergiften, altijd zouden leeghalen.

Dit laatste nu, vind ik minder gelukkig verwoord. Sowieso wordt een offerblok periodiek volkomen legaal leeggehaald. Met de term zouden dan ook buitengewoon ordentelijke diakenen kunnen worden aangeduid. Dat moet maar niet. Het ging in beginsel uiteraard om manspersonen uit Warffum, ooit opgepakt nadat ze zich wederrechtelijk de inhoud van het een of andere armblok toeëigenden, daarmee  een smet werpend op het blazoen van de brave Warffumers in het algemeen, die dat voortaan bij onmin of plagerij voortdurend ingepeperd kregen.

Was benieuwd naar de oudste melding. Die blijkt (voorlopig) te staan in het Woordenboek der Groningsche Volkstaal van Molema (1887) – bij het lemma ‘molboon’ noemt Molema ook andere schimp-, spot- en bijnamen, onder andere dus die voor de Warffumers: bloklichters.

In elk geval hadden de Warffumer onverlaten die hun dorpsgenoten – naar het schijnt voor eeuwig – dit koopje geleverd hebben, het niet voorzien op hun eigen armblok. Voor het forceren van zo’n zwaar met ijzer beslagen, hardhouten kluis kon je maar het beste een hele scherpe beitel meenemen. Na een succesvolle bewerking met een dergelijk stuk gereedschap was een blok voorgoed onbruikbaar. Uit de administratie van de Warffumer diaconie blijkt echter, dat het armblok in de kerk van Warffum voortdurend in gebruik is geweest van de achttiende eeuw tot na 1900.

Als inderdaad een historisch feit tot de bijnaam heeft geleid, dan hadden de oorspronkelijke Warffumer bloklichters het dus voorzien op een armblok ergens in de omgeving. En dat zette kwaad bloed. Vandaar de schimpnaam, die later verzachtte tot een spot- en bijnaam.

Krantenlegger met desideratum

Het papier was al zo oud, dat het zo goed als geen stem meer had. Daarom wilde het graag dat er etiketten zouden worden gedrukt voor alle krantenleggers van zijn leeftijd in het archief. Die wens kwam er gefluisterd uit, maar de man van de restauratie-afdeling kon uiteindelijk nog redelijk goed verstaan wat het papier wilde. Hij ging er natuurlijk ook al zo lang mee om. “Dan heb je aan een half woord genoeg, weet je.” Hij vond dat het papier hélemaal gelijk had en ook omdat het papier ’t verzoek zo netjes bracht, gaf de restauratieman er meteen gehoor aan. Die stickers kwamen er.

Hemeldragonder (3)

In 1811 uit ds. Nieuwold van Zuidbroek “geene geringe bezwaren” tegen Engel Remkes Dekker, een kleermaker uit het dorp, wegens diens “openlijk ergerlijk gedrag”. Deze Dekker is hervormd lidmaat en staat dus onder toezicht van de kerkeraad. Die roept Dekker op om zich te komen verantwoorden, maar de kleermaker weigert meermalen te verschijnen: “Hij lachte wat om den Domenij, had de Domenij hem wat te zeggen, kon hij aan zijn eigen huis komen.” Zelfs noemde de snijder ds. Nieuwold “een regte Hemeldragonder”.

Waar de eigenlijke zaak over ging, wordt niet duidelijk, maar dat is in dit verband ook niet belangrijk. Het gaat me hier om die term, die in de bron al is onderstreept. Dat deze term toen reeds als een spotnaam of scheldwoord gold, is meteen duidelijk, want de kerkeraad achtte hem zeer beledigend en was dan ook “grotelijks verontwaardigd”.

Zelf associeerde ik de term ‘hemeldragonder’ altijd met heilssoldaten, vanwege het militaire aspect, maar hij blijkt dus veel ouder dan het Leger des Heils, dat in 1865 werd opgericht en pas enkele decennia later in Noord-Nederland verscheen. Reden om eens in het Woordenboek der Nederlandsche Taal te kijken, of dat het woord ook noemt en wat voor historische voorbeelden het er dan bij aanhaalt. Dat blijken onder andere te zijn literaire werken van Potgieter uit 1841 en van Van Lennep uit 1865. Waarmee onomstotelijk vaststaat dat het woord inderdaad ouder is dan het Heilsleger, maar ook, dat de melding in het Zuidbroekster kerkeraadsprotocol nog weer enkele decennia eerder opgetekend is.

Even hoopte ik, de alleroudste melding van dat ‘hemeldragonder’ te pakken te hebben. Voor alle zekerheid toch nog maar even bij Google Books gekeken. Als oudste meldingen geeft deze digitale bibliotheek een biografie van paus Clemens XIV uit 1768, een traktaat over de eenzaamheid uit 1791, een blijspel uit 1806 en een historische roman uit 1809. Het woord was dus al gangbaar, toen de Zuidbroekster kleermaker het in de mond nam.

Jammer, daar ging mijn ‘primeurtje’. Maar, al is de term hemeldragonder nog ouder dan zijn uitlating, de kleermaker uit Zuidbroek zat wel vrij dicht op die eerste meldingen. Ik denk dat het een belezen type was; zijn zoon werd niet voor niets schoolmeester.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 339 (archief hervormde gemeente Zuidbroek) inv.nr. 1: kerkeraadshandelingen, bepaaldelijk die van 28 juli, 30 juli, 4 augustus en 13 augustus 1811.

Drachtense of Drachtster?

In zijn levensbeschrijving van Tjaard de Haan rept Willem de Blécourt bijna halverwege van diens “Drachtense jaren”. Daar zat ik nogal vreemd tegenaan te kijken, tegen dat Drachtense en ik besloot daarom een klein krantenonderzoekje te doen: schrijven kranten ook wel eens Drachtense in plaats van Drachtster en zo ja waar doen ze dat dan in welke mate? Met krantenbanken als De Krant van Toen (Leeuwarder Courant en Nieuwsblad van het Noorden) en Delpher (Nederlandse kranten in het algemeen) is zo’n exercitie een fluitje van een cent:

Gezien de ‘stalinistische’ uitslagen mogen we concluderen dat Drachtens(e) tamelijk incourant is en Drachtster de norm.

De uitslag helpt ook om die hele biografie te relativeren, of misschien zelfs te verteren. Hierin etaleert De Blécourt immers voornamelijk zijn voorkeur voor èchte wetenschap, waar De Haan die in de steek zou hebben gelaten ten gunste van popularisering. Als er iets is wat de laatste jaren ­– vooral door de politiek – duidelijk wordt, is dat wetenschap überhaupt niet zonder popularisering kan. Zonder een fatsoenlijke en overtuigende overdracht naar de mensen die het allemaal mogen betalen, zet ze haar legitimatie op losse schroeven.

Klootjesvolk blijkt veel ouder dan gedacht

Zoek ik iets op in het Königliche Nider-Hoch-Teutsch, und Hoch-Nider-Teutsch Dictionarium uit 1719, valt mijn oog opeens op dit:

Klootjesvolk (Nl) = Lumpen-volck, Pöbel-gesinde, liderliches Gezüchte (D).  En, weer op zijn Nederlands: een andere term voor grauw etc.

Klootjesvolk, dus. Laat me nou altijd hebben gedacht dat die term was uitgevonden door de provo’s?! Hij blijkt zelfs nog ruim een eeuw ouder dan 1719, want het WNT, dat ‘klootjesvolk’ definieert als “oudtijds een minachtende benaming voor de lagere volksklasse, zooveel als: gepeupel, janhagel” – geeft een hele ris citaten met de term uit de zeventiende eeuw, waaronder deze van Bredero uit 1612:

“Dit klootjes volck van de vesten, of uyt de slopjes,
Die legghen en loopen, en goyen elckien mit dopjes“

De kansarmen die hier in hun achterbuurten passanten bekogelen met rotte eieren, lijken echter wel wat agressiever dan het klootjesvolk waar de provo’s en hippies het later over hadden. Dat waren, als je het mij vraagt, veeleer suffe spitsburgers.

Enfin, zo’n lang vergeten term die weer opleeft in een totaal ander tijdsgewricht – fascinerend!

Tuuk, tuut, dan wel piek – met welke roep men de kippen in Groningerland tot zich lokte

Mijn oud-tante Lieuwkje, van Friese komaf, maar wonende te Feerwerd in het noordelijk Westerkwartier, riep de kippen bij het voeren altijd tot zich door “piek piek piek” te roepen, waarbij ze het woordje piek telkens veel langer uitrekte dan ze in een gesprek zou doen. Tegen dat woord piek keek ik als  jongetje uit Drenthe eerst heel vreemd aan, weet ik nog. Een kip was toch een kip en geen piek?

Vond nu in de Kaartenbank van het Meertens Instituut een kaart waarop de dominante lokroepen van de kip per regio aangetekend staan. Helaas is de kaart ongedateerd, maar de sterk verbleekte onderlegger doet me denken aan soortgelijk materiaal uit de jaren 60 in de Groninger Archieven. Uit de Meertenskaart heb ik ’t Groningerland geknipt en zijn provinciale contouren zichtbaar gemaakt met een groen lijntje.

Op de kaart zijn drie symbooltjes dominant. Het zwarte driehoekje  voor “tuut” overheerste in heel Oost-Groningen en zelfs in het Lageland ten westen van het Eemskanaal. Op het Hogeland bij de Waddenkust daarentegen riep men kippen liever met tuuk aan, gezien alle rode rondjes met schuine dwarsstrepen aldaar.

Maar tuut of tuuk maakt natuurlijk weinig uit. Echt afwijkend is het Westerkwartier. Hier vormen de groene vierkantjes de meerderheid en lokte men de kippen, net als mijn oud-tante dat deed, met een piek-piek-piek. Zoals Oost-Groningen wat dat betreft aansloot op Drenthe, sloot het Westerkwartier aan op Friesland.