Iets over de namen Hoogkerk en Leegkerk

De kerk van Hoogkerk is niet hoger dan die van Leegkerk (leeg = laag). Ook ligt die eerste kerk niet hoger. Hoe komt het dan dat Hoogkerk Hoogkerk en Leegkerk Leegkerk heet?

Zoals gezegd, is de onginning van Lieuwerderwolde (grofweg de latere gemeente Hoogkerk) al in de tiende en elfde eeuw begonnen. Als we afgaan op archeologische waarnemingen is er in de twaalfde en begin dertiende eeuw een oponthoud geweest, veroorzaakt door overstromingen vanuit zee die klei-afzettingen achterlieten. Daarna echter, zet de kolonisatie onverminderd door, want bij bijna alle opgravingen in dit gebied kwam er aardewerk tevooorschijn dat uit de dertiende eeuw dateert.

Die dertiende eeuw was kennelijk een bloeitijd, want nog in die eeuw wordt Lieuwerderwolde opgesplitst in een Noord-Lieuwerderwolde en een Zuid-Lieuwerderwolde. Onder het eerste moeten we Leegkerk verstaan en onder het tweede Hoogkerk, namen die vanaf ongeveer 1300 langzamerhand en aan het eind van de Middeleeuwen helemaal de plaats innemen van Noord- en Zuid Lieuwerderwolde.

Uiteraard hangen deze nieuwe namen samen met de twee kerken die de bewoners hier hebben gesticht. De eerste kerkgebouwen waren waarschijnlijk net als overal elders nogal bescheiden constructies van hout, maar later werden de kerken allengs groter en van steen opgetrokken. In hun nieuwe, grotere formaat, werden de kerken ook steeds zichtbaarder in het landschap. Mensen gingen zich erop oriënteren als ze zich door het landschap voortbewogen, vandaar dat de oude namen Noord- en Zuid-Lieuwerderwolde langzamerhand verdwenen en plaatsmaakten voor Leegkerk en Hoogkerk, een proces dat tegen het eind van de Middeleeuwen voltooid was.

De namen Leegkerk en Hoogkerk sloegen daarbij niet zozeer op de hoogte van de kerkgebouwen, als wel op de relatieve laagte en hoogte ten opzichte van elkaar van de gebieden waar ze stonden, de kerspelen. Het kerspel Hoogkerk lag aanvankelijk gemiddeld een stuk hoger dan het kerspel Leegkerk. Als je echter op de actuele hoogtekaart kijkt, is dat nu precies andersom, en dat komt doordat het veenpakket – dat bij Leegkerk en de kwelder nog vrij dun was, naar het zuiden toe steeds hoger opliep, zodat het in de omgeving van de Peizerweg wel een meter of twee, drie dik was – in de loop van het ontginningsproces vrijwel helemaal verdween.

Voor de ontginningen lag het maaiveld in Hoogkerk dus een stuk hoger dan nu. Dat het veen verdween kwam overigens niet primair door turfwinning. Als je veen voor agrarische doeleinden met greppels en sloten ontwatert, zoals de kolonisten deden, dan help je een onomkeerbaar bodemdalingsproces op gang. Het organische veenmateriaal oxydeert namelijk – het verbindt zich, blootgesteld aan de open lucht, met zuurstof en vervliegt dan als het ware in de dampkring, waarbij overigens enorm veel co2 vrijkomt.

Om het maaiveld droog te houden, moesten de veenboeren van Hoogkerk hun greppels en sloten dus steeds weer uitdiepen, waarmee ze de afkalving van de veenlaag steeds verder bevorderden. Uiteindelijk verdween zo bijna al het veen van Lieuwerderwolde, en dat vooral in de omgeving Hoogkerk, waardoor die naam achteraf een beetje onlogisch lijkt ten opzichte van Leegkerk, maar het destijds, toen deze namen ontstonden, dus niet was.

(Uit een lezing over de velsnamen van de voormalige gemeente Hoogkerk die ik een paar keer heb gehouden.)

---