De Oostwolderpolder, voor en na aanleg
Geplaatst op: 7 mei 2018 Hoort bij: Geschiedenis 11 reacties
De voorgenomen Oostwolderpolder staat op de manuscriptkaart van Beckeringh uit 1767. En de gerealiseerde Oostwolderpolder wordt getoond door de gedrukte Beckeringhkaart uit 1781. Mijn zelfopgelegde opdracht: zoek de verschillen.
Ten eerste de nieuwe dijk. Op de handschriftkaart schampt die dijk het Munnikeveen, een Dollardeiland. Op de gedrukte kaart loopt die dijk over het Munnikeveen heen. Dit zou nog een correctie door Beckeringh kunnen zijn, maar de dijk ziet er ook anders uit. In de oorspronkelijke opzet bestaat hij uit vier rechte stukken. Het noordelijkste daarvan lijkt precies zo gerealiseerd, maar naar het zuidoosten toe wordt die dijk steeds kronkeliger. Nog veel belangrijker: hij takt niet voorbij Finsterwolde aan op de oude dijk van 1701, maar halverwege dat lintdorp. Er werd dus een flinke lap minder ingepolderd dan aanvankelijk in de bedoeling lag. De dijk houdt veel meer afstand tot de Beerster- en de Bellingwolder zijlen (uitwateringen|). Zo te zien had de herencommissie die de inpoldering regelde, hier een probleem met het Tienkerspelenzijlvest dat de afwatering van o.a. Bellingwolde, Winschoten, Beerta en ook Finsterwolde regelde. Finsterwolde werd daarvan dan de dupe, in die zin dat het veel minder deelde in de baten van de nieuwe polder.
Verder het inwendige van die polder. In 1767 watert de oude polder nog uit via de Olde Geut en de Swaagzijl. Die zijl wordt in de nieuwe polder een eind verderop in de Oude Geut vervangen door de nieuwe Oostwolderpolderzijl. Bovendien zijn er landwegen gekomen en boerderijen gebouwd.
In het achterland is het oude Oostwolderhamrik, vlak achter de oude dijk en ten zuiden van de Oude Geut, van de kaart verdwenen. Woonden hier misschien de vissers van Oostwold? Ook hebben de oude dijkdorpen Midwolda, Oostwold en Finsterwolde tussen 1767 en 1781 een veel bosachtiger aanzien, althans veel meer bomen gekregen. De Goldhoorn is typografisch prominenter op de kaart gezet.
—
Bronnen: Reinder Reinders e.a., De atlas van Beckeringh (Zwolle 2016) pag. 70-71 (detail manuscriptkaart) en RHC Groninger Archieven 1536-631 (detail gedrukte kaart).
groninganus 
Ik zou hier gezien de vertekening van het kaartbeeld niet zulke grote consequenties aan durven toekennen. Het lijkt mij eerder voor de hand liggen dat de geprojecteerde gegevens nog zodanig vaag waren, dat Beckeringh een grove gooi naar het eindresultaat deed en later correcties moest aanbrengen. Maar wellicht zijn er ontwerpkaarten die jouw veronderstelling ondersteunen.
Opvallend vind ik wel het verloop van de Noorderstraat in Oostwold, ver de kwelders op. En die bebossing, dat kan ook een kwestie van toegenomen inzicht betreffen. De oudste topkaarten laten overal in het Oldambt nog honderden akkerwalletjes zien. In Noordbroek heetten ze ‘klingen’ en werden ze deels pas in de jaren zeventig geëgaliseerd; in Bunde zijn ze nog enigzins intact.
Meen ergens gelezen te hebben dat de eerste ontwerpen van de Oostwolderpolder in 1765 gereed waren. Die moet Beckeringh hebben gezien. Ik vind dan de lap ruimte die hij oningepolderd liet bij de Beerster en Bellingwolderzijl wel degelijk veelzeggend. Zal eens kijken of ik iets van een conflict vind. De aanleg van deze polder gaf aanleiding tot minstens één proces.
De Noorderweg die de kwelders invoerde heeft een andere richting dan de latere Noorderstraat.
Die klingen – was er geen samenhang met veeteelt?
Ja, houtwalletjes op hogere plekken hadden uiteraard dezelfde functie als sloten in de lagere delen: het afgrenzen van veeweiden.
De dijk van 1769 sluit aan bij een oudere vooruitspringende dijk rond het middeleeuwse kerkhof van West-Finsterwolde. Als jouw veronderstelling juist is, moet het beoogde tracé verder noordelijk hebben gelegen en ongeveer bij Hongerige Wolf op de oude dijk hebben aangesloten. Misschien dat andere kaarten laten zien dat de aangroei van de kwelders hier al zo ver was voortgeschreden dat men inpoldering kon overwegen.
Ik ken wel de landmeterskaart van omstreeks 1750, die de eigenaren van hele zuidelijke oever in beeld brengt. De kaart heet ‘Oude opmeting van de landen bij Finsterwold, nu polder, 1700-1800’, maar het oorspronkelijke opschrift is verloren gegaan. De nadere datering is aan de hand van de genoemde eigenaren goed te doen. Het boeiende is wel dat de toekomstige dijk hier aan de noordkant van de Oude Geut al aanwezig lijkt te zijn in de vorm van een kade of een laan, die uitloopt op het Munnekeveen. En hierop staat ook het beoogde dijktracé aangegeven, dat het Munnekeveen nog buitensluit.
Ook aan de zuidkant is een dijktracé aangegeven. Deze dijk komt uit op dezelfde plek als de latere dijk van 1769. En inderdaad ligt er voor deze dijk richting Finsterwolderhamrik nog een uitgestrekt kweldergebied.
https://hdl.handle.net/21.12105/9c34d360-48c3-34fb-25ae-347ee0e3cbdd
Je lijkt gelijk te hebben, maar alles staat of valt met de precieze datering van die kaart. Is die al ergens gepubliceerd? Mijn steekproefje uit de kaart wat betreft de eigenaars was Dr. Clemmius, die ik ken van buiten de Oosterpoort, waar hij de ondergrond van wat moeskerijen bezat. Hij overleed in 1758. Dan zou je zeggen dat de kaart van voor dat jaar moet zijn. Maar in registers en rekeningen (hier als onderlegger gebruikt) willen oude namen ook nogal eens lang beklijven. Dus ik zou nog geen eed op die datering durven doen.
Eigenlijk was dit logje een voorstudietje voor een stuk in de Duvekoater over de inrichting van de polder. Ik zal deze kaart nog nader bestuderen en dan meenemen in dat verhaal. Met dank!
Interessant onderzoek en artikel. Bij de bronnen zie ik dat in het Groninger Archief oude kaarten aanwezig zijn rond dit onderwerp. Weet iemand of er ook kaarten van de Hamdijk zijn die de bewining rond 1600 aangeven? Er zouden ook kaarten met namen van bewoners uit die periode bestaan?
Zoek maar op Beeldbank Groningen onder Dollard, Bellingwolde en/of Beerta. Uit dit gebied stamt zelfs de oudste landmeterskaart van het Dollardgebied uit 1590 onder nr. 6746. Helaas in hele slechte staat, maar in 1938 is er een mooie kopie van gemaakt.
Het betreft de kaart van de heerlijkheid Wedde, 1590, door plakplastic of vernis totaal vernield.
Origineel 1590: https://hdl.handle.net/21.12105/5e6d672f-5f75-689c-b61a-512d9711d0b7
Kopie 18e eeuw: https://hdl.handle.net/21.12105/62c2a852-7fbb-b4c8-00c6-6b3528aafe94
Kopie 1938: https://hdl.handle.net/21.12105/d36a7fb8-1d4b-1b9c-d6f2-d8cb223a1895
Helaas heeft men de cartouche van de oorspronkelijke kaart niet gekopiëerd. Wie heeft een idee wat daarop staat?
En hier een 17e-eeuwse kaart: https://hdl.handle.net/21.12105/41e71875-ddfe-9f2f-c314-4a828212c175
De originele, op karton geplakte, door plakplastic beschadigde en nagenoeg onleesbare kaart van Brunij uit 1590 is digitaal gereconstrueerd door Ruud Wegman. Zie ook Stad & Lande 2014 nr. 2.
Otto, bedankt voor jouw reactie. Ik ga ermee aan de slag. Met Ruut Wegman heb ik contact gehad over de kaart van 1590. Hij heeft mij een stuk verder geholpen in mijn zoektocht naar de woonplek van mijn voorouders in 1600 op de Hamdijk/Koudehoek. Op de kaart van 1590 staan echter geen namen zoals op sommige kaarten van “Landen en Veenen aan de Dollard”. Die kaarten liggen blijkbaar in het Nationaal Archief in Den Haag. Ik weet nog niet hoe ik daar een weg in moet vinden c.q. de kaart van de Hamdijk/Koudehoek moet vinden waarop de namen van de bewoners uit 1600 staan. Heb jij daar ervaring mee?
Groet, Paul
Nee, geen ervaring. De kaart met deze titel (inv.nr. 3083) betreft Midwolda en omgeving, ca. 1635. Dus niet wat je zoekt.
Oude kaarten, prachtig !
Kist mie der ’s nachts veur wakker moaken
http://www.topotijdreis.nl/