De Stad, haar wallen, de molens en de wind

Zo van 1620 tot 1875 telde de stad Groningen 17 dwingers in de stadswal. Volgens de kaart van Haubois (ca. 1640) gingen die in 12 gevallen (dus de grote meerderheid) vergezeld van standerd- of roggemolens. Haubois tekende deze allemaal met het gevlucht naar het noordoosten – op zijn kaart waait een wind zoals we die momenteel ook hebben.

Van deze standerdmolens is wel ongeveer bekend, wanneer ze verdwenen zijn. Ik ga ze vanaf het noorden kloksgewijs langs, om wat bijzonderheden te melden, waarbij ik het jaar dat zo’n molen verdween – veelal door plaats te maken voor een bovenkruier – ontleende aan het artikel van Bob Poppen.

Op een podium of molenberg aan de binnenkant van de Boteringedwinger, met de sarrieshut aan de voet. Deze standerdmolen werd als laatste als laatste gesloopt, in 1784:

Precies zo’n situatie tref je aan bij de Ebbingedwinger, waar de standerdmolen al in 1703 weggehaald werd:

Bij of in de drie dwingers tussen de Ebbinge- en de Poeledwinger, aan de oostkant van de Stad, had je volgens Haubois geen molens, waarschijnlijk omdat deze locaties zich bevonden in de windschaduw of lijzijde van de stad. Een van die dwingers, de Jacobijner-, diende als militaire executieplaats. De volgende standerdmolen vinden we pas in de Poeledwinger. Deze verdween voor 1733:

Bij de zuidoostelijk gelegen Steentildwinger stond weer geen molen. Maar bij de Drenkelaarsdwinger heb je weer de molenberg aan de binnenkant van de dwinger met de sarrieshut aan de voet van de molen, die in dit geval voor 1694 het veld ruimde:.

Van de standerdmolen bij de Oosterdwinger is onbekend wanneer deze plaats maakte voor een ander molentype:

Ik denk echter dat we daarvoor kunnen afgaan op die van de Heredwinger, welke verdween in 1672, bij het beleg door Bommen Berend. In deze dwinger zie je ook een waterdobbe, en waslijnen van een bleker:

De Oude Rondeelsdwinger aan de zuidwestkant van de stad, waar de meestal heersende zuidwestenwind de grootste kracht had, was een van de twee dwingers met meerdere standerdmolens. De ene stond zoals gewoonlijk aan de binnenkant en de andere in het midden van de dwinger. Dat laatste was een unicum. De ene molen verdween al voor 1643, de andere pas in 1759:

Overzien we nog even de standerdmolens aan de zuidkant van de stad, dan blijkt dat die hier vergelijkenderwijs het vroegst verdwenen zijn. Dat zal samenhangen met het beleg van 1672, maar ook met de ophoging van juist deze wallen in de jaren 1690 – hier lagen ze op de niet onder water te zetten hondsrug. Juist op deze wallen was het beleg ook geconcentreerd geweest.

Eveneens in het zuidwesten: de Marwixdwinger – de standerdmolen hier verdween in 1731

Terwijl die in de verder lege A-dwinger voor 1771 plaats maakte:

Twee standerdmolens staan er weer aan de binnenkant van de westelijke Kranedwinger, met opnieuw een waterdobbe in de dwinger zelf. Waarschijnlijk moest deze ook bluswater leveren, als een molen droogliep en in brand vloog. Deze molens werden vrij laat gesloopt, namelijk voor 1778, en voor 1781. Let ook eens op het grote schip (een fluit?) dat niet door de waterpoort kan en daarom buiten de stad in het Reitdiep ligt, naast de Kranepoortenbrug::

Bij de Reitdiepsdwingers zien we een standerdmolen die voor 1743 verdween. Deze stond onmiddellijk bij de Westindische werf, als je goed kijkt zie je er ook wat scheepstimmerlui bezig met hun bijltjes:

En weer helemaal terug in het noorden, tot slot, de standerdmolen in de Jatsdwinger, vlakbij een afgeschermd arsenaal in de dwinger zelf. Omstreeks 1700 verdween deze molen.

Enkele conclusies na deze rondgang:

• Bij de oostelijke wallen zaten de minste standerdmolens. Verder had je er in totaal 14 in 12 van de 17 dwingers staan.
• Bij de zuidelijke wallen verdween dit molentype het eerst, al in de zeventiende eeuw, dankzij het beleg en de versterking van deze wallen nadien.
• Op de plekken waar de wind uit de overheersende richtingen, namelijk zuidwest en west, de omwalde stad binnenkwam, verdubbelde het aantal molens in sommige gevallen.

---