Buurt, gehucht, dorp, vlek of stad

Wat mij altijd gefascineerd heeft aan de plaatsbeschrijvingen in de Tegenwoordige Staat van Stad & Lande (1794), is de manier waarop nederzettingen gekarakteriseerd worden. Op het eerste gezicht kan je er heel gemakkelijk de indruk door krijgen, dat de auteur tamelijk systematisch en precies was in het toekennen van predikaten als buurt, gehucht, dorp, vlek of stad en dat betitelingen als klein, groot, aanzienlijk en volkrijk samenhangen met de werkelijke aantallen inwoners. Maar is dat wel zo?

Uit de Tegenwoodige Staat heb ik al dit soort karakteriseringen gehaald, en bij de gekarakteriseerde nederzettingen de aantallen inwoners gezocht, zoals die bij de volkstelling van 1795 geconstateerd zijn. Vervolgens heb ik de predikaten gegroepeerd. In bovenstaande grafiek staan ze op een rijtje met in blauw het kleinste bevolkingsaantal, en in geel het grootste bevolkingsaantal dat bij zo’n predikaat hoort. In één oogopslag kan je zo zien dat categorieën elkaar niet uitsluiten, maar overlappen. Doezum in het Westerkwartier heet bijvoorbeeld “een klein dorp” in de Tegenwoordige Staat, en Grijpskerk, een eindje verderop, “zeer aanzienlijk en volkrijk”. Terwijl Doezum 436 bewoners telt en Grijpskerk slechts 372. Dat Grijpskerk er dan toch beter afkomt, zal liggen aan de indruk die het gaf – de nederzetting was veel compacter dan Doezum

Even alle categorieën bijlangs.

Een buurt is in de Tegenwoordige Staat een bevolkingsconcentratie zonder kerk, die bij een grotere nederzetting met kerk hoort. Veel buurten zijn zo klein, dat hun bevolking in het rapport van de Volkstelling niet eens apart vermeld staan. Dit geldt voor Hardeweer (bij Ezinge), Pieterzijl (bij Grijpskerk), Houwerzijl (bij Niekerk) en Den Hoorn (bij Wehe),  maar ook voor Onderdendam. Want hoewel dat in de Tegenwoordige Staat nog te boek staat als volkrijk, valt het bij de volkstelling onder het kleinere Menkeweer. Waar de volkstelling wèl aantallen bewoners noemt voor buurten, lopen die uiteen van 109 voor Borgsweer (bij Termunten), tot 1035 voor Muntendam (bij Zuidbroek), dat in de Tegenwoodige Staat dan ook het predikaat “zeer grote buurt” kreeg. Tussen die uitersten zit onder andere Helpman bij de stad Groningen, met 418 inwoners.

Gehucht is een predikaat dat weinig voorkomt in de Tegenwoordige Staat. Toornwerd bij Middelstum geldt als zodanig, met zijn 120 inwoners. Van weinig aanbelang is ook Fransum (tussen Aduard en Ezinge) met zijn 127 inwoners. Overigens waren dat er veel meer dan het er nu zijn, iets wat voor meer Ommelander buitendorpjes geldt. Sommige nederzettingen kennen daar al krimp vanaf de volle Middeleeuwen, toen deze Friese kleistreken de dichtstbevolkte regio van de noordelijke Nederlanden waren.

Als een zeer gering dorp staan te boek nederzettingen als Ranum, Dorkwerd, Den Ham en Harkstede. De bandbreedte qua bewonersaantal loopt van 53 (Ranum) tot 324 (Harkstede). Aangezien Toornwerd als gehucht binnen deze bandbreedte valt, zijn de predikaten gehucht en zeer gering dorp eigenlijk inwisselbaar.

Ook de meeste dorpen die klein of gering worden genoemd vallen binnen deze range. Oostum met zijn 63 bewoners had net zo goed gehucht of zeer gering dorp kunnen heten en dat geldt evenzeer voor bijvoorbeeld Westerdijkshorn (89), Krewerd (95), Garrelsweer (99), Eenum (125), Eppenhuizen (126), Mensingeweer (150), Oosternieland (174), Noordwolde (198), Huizinge (209), Feerwerd (231), Rottum (238), Garsthuizen (257), Thesinge (260) en Den Andel (322). Het verschil tussen zeer gering en gewoon gering of klein dorp wordt alleen maar gemaakt door Garmerwolde (356), Hellum (362), Kolham (388), Woltersum (430), Doezum (436) en Pieterburen (482)

Juist de dorpen die het verschil maken tussen zeer gering en gering of klein hadden qua bevolkingsaantal ook net zo goed groot of tamelijk groot genoemd kunnen worden. Hiervan loopt de bandbreedte namelijk van 287 (Eenrum) tot 945 (Bedum), waarbij Wehe (327), Ezinge (416) en Zuidhorn (585) binnen deze range vallen. Zoals gezegd is het predikaat dan niet zozeer toe te schrijven aan het bevolkingsaantal, als wel aan de compacte vorm van deze dorpen, die met hun aaneengesloten kernen verzorgingscentra waren voor een wijdere omgeving.

Tussen zeer groot of aanzienlijk dorp enerzijds en klein of gering dorp anderzijds bestaat er minder overlap. Kantens (368) is als aanzienlijk geboekstaafd, maar had net zo goed in die mindere categorie kunnen vallen. Afgezien van Kantens loopt de grootte van aanzienlijke dorpen uiteen van 501 (Visvliet) tot 1423 (Bellingwolde). Binnen deze bandbreedte vallen Stedum (512), Niehove (519), Middelstum (583), Vlagtwedde (661), Eenrum (768), Uskwert (771), Warffum (819), ’t Zandt (833) en Uithuizen (1249). Naast het feit dat dit verzorgingscentra zijn met veel middenstand en arbeiders, speelt bij het toekennen van het predikaat “aanzienlijk” wellicht ook de aanwezigheid van een bewoonde borg een rol.

Met de betiteling als volkrijk, komen voor het eerst flink wat nederzettingen in de Oost-Groninger stadsjurisdicties in beeld. Opvallend is dat de kleinste als zodanig betitelde dorpen nog in de Ommelanden liggen en net zo goed onder een vorige categorie hadden kunnen vallen. Dit zijn: Aduard (360), Grijpskerk (372), Winsum (543), Leens (644) en Loppersum (969). Ook voor het Gorechter Haren (902) en de Oldambster kerspelen Midwolda (1159), Beerta (1176) en Noordbroek (1262) gaat dit op. De plaatsen die pas echt volkrijk genoemd mogen worden, waren veenkoloniën zoals Sappemeer (2077 ), Wildervank (2720) en Veendam (5479).

Dan het predikaat vlek, wat een enigszins vage aanduideling is voor een groot dorp, waarbij je ook letterlijk een inktvlek voor ogen mag hebben: met dichte kern en daarbuiten steeds lossere en kleinere spetters. Verrassend is misschien dat Scheemda met zijn 762 inwoners “de gedaante van een vlek” heeft. Maar in de achttiende eeuw is dit dorp met zijn eigenerfden-elite een secundair centrum voor het Oldambt. Over Appingedam zegt de Tegenwoordige Staat dat het “de gedaante eener stad of groot vlek” heeft, en ook dat het na Groningen “de volkrijkste” plaats van Stad & Lande is. Maar dat laatste moet op een vergissing berusten, aangezien Appingedam bij de volkstelling van een jaar later slechts 1595 inwoners telt, terwijl de bovengenoemde veenkoloniën er beduidend meer hebben. Dat geldt overigens ook voor “het zeer grote vlek” Winschoten (1952 inwoners), dat pas in de loop van negentiende eeuw een echte stad is geworden met niet alleen een aaneengesloten kern, maar ook – vanaf ca. 1850 – gestapelde bouw in dat centrum.

De enige echte, “aanmerkelijk grote stad” van het gewest was in 1795 uiteraard Groningen met zijn 23.770 inwoners. Aardig is dat de Tegenwoordige Staat nog een raming geeft van 22.000 inwoners voor 1787. Dit op basis van het aantal van ruim 5500 huizen, dat de schrijver vermenigvuldigde met een gemiddelde van vier bewoners per huis. In 1740 werden er nog 4705 huizen geteld, het aantal bewoners van de stad zou toen dus neergekomen zijn op 18.820. In elk geval groeide de stad nadien zodanig,dat het resultaat van de volkstelling van 1795 menigeen tegenviel, zoals blijkt uit een brief die de arts Jacob van Geuns op 19 december van dat jaar aan zijn vader schreef:

“De volkstelling is hier in de stad volbragt, en is bevonden dat het aantal van levendige zielen is 23.759. Veelen valt het uit de hand die gedagt hadden dat het er meer zouden zijn. De bevolking over de geheele provincie beloopt 117.000 waarvan het Oldambt alleen 35.000 oplevert.”

Met het Oldambt werd niet alleen de kleistreek bij de Dollard bedoeld, maar ook de veenkoloniën als Veendam, Wildervank en Oude Pekela. Wat opvalt is dat stad en Oldambt samen al de helft van de hele provinciale bevolking uitmaken. Als je bedenkt dat de andere stadsjurisdicties Gorecht, Sappemeer en Westerwolde hier nog niet eens meegerekend zijn, dan had de stad met haar onderhorige gebieden een demografisch overwicht in het gewest.

Advertentie

---