Een blijk van totale intolerantie

De roomschgezinde landlieden, die sederd de tyden der Reformatie geen kerk in de Oldampten of Westwoldingerland gehad hebben, maer allen ter verrichtinge van hunnen godsdienft naer Sapmeer moeten gaen, ten welken einde zommigen hunnег wel zeven of acht uuren moeten reizen aleer zy daer zyn, hadden nu onlangs voorgegeven verlof bekomen te hebben om een kerk te mogen stichten, en ten dien einde een huis by Winschoterzyl, op de kant van het riviertje de Aa, dat het Oldampt en Westwoldingerland van elkanderen scheid, van binnen tot hunnen dienst laten bekwaem maken; het welk zy op den 1. der voorleden grasmaend lieten inwyen.

Doch zulks geschiedende, had zich op het gerucht daervan een menigte protestante landlieden derwaert begeven, en vergaderde in die nieuwe kerk terwyl de preekheer zyn dienst verrichtte, rukten, nadat hy geëindigd had, hem het choorkleed af, scheurden het in stukken, en smeeten dezelven, nadat zy er steenen in gewonden hadden, in het bovengemelde riviertje. Vervolgens smeeten zy de beelden en andere kerkcieraden van boven neder en aen brokken, en wierpen die, nevens de boeken en alles wat zy vinden konden tot de kerk te behooren, by het bovengemelde choorkleed, terwyl de godsdienstoeffenende kerkgangers hunnen yver met een dragt slagen en andere mishandelingen te ondergaen, betalen moesten.

De Procureur-Generael dezer Provintie heeft zich op het gerucht van die feitelykheden naer de bovengemelde kerk begeven, en wegens de omstandigheden zich nauwkeurig geïnformeerd, terwyl men verwagt dat de een en ander daer over eerstdaegs geactioneerd zal worden.

Aldus de Nederlandsche Jaerboeken van 1753 in een bericht (p. 545-546), waarboven als plaatsbepaling Winschoten staat, door de redactie voor onwetende lezers gedefinieerd als “een steedje in het kleene Oldampt, ruim 5 uuren van Groningen”.

Zoveel is duidelijk uit het bericht, dat tolerantie nog ver te zoeken was in Oldambt en Westerwolde, medio 18e eeuw. Terwijl de katholieken in de stad Groningen, Appingedam en Kleinemeer al wel kerken hadden, was dat in het verdere oosten van de provincie nog niet het geval. De katholieken daar, de lange voettochten naar Kleinemeer beu, kregen in 1752 of begin 1753 eindelijk toestemming – althans dat beweerden ze – om zelf een kerk te mogen hebben. Ze richten daartoe een huisje in op de oever van de Westerwoldse Aa, pal op de grens van Oldambt en Westerwolde. Op 1 april 1753 zou deze kerk worden ingewijd, zo wist al gauw iedereen in de wijde omgeving. Op die dag liet zich “een menigte protestante  landlieden” in de nagelnieuwe katholieke kerk vinden. Ze waren nog wel zo netjes om de afloop van de wijdingsmis af te wachten, maar gingen toen over tot iets wat je een religieus volksgericht, een rituele plundering of een beeldenstorm zou kunnen noemen. Ze rukten de priester zijn kazuifel af, rolden er stenen in en smeten dit pakket in de Westerwoldse Aa. De heiligenbeelden en andere opsmuk in de kerk gingen tegen de vloer aan diggels. Mèt de kerkboeken en al het overige losse kerkspul verdwenen de brokstukken eveneens in de Aa. De katholieke aanwezigen werden geslagen en mishandeld. Justitie stelde een onderzoek in, de verwachting was dat de kopstukken van deze reboelie binnenkort  zouden moeten voorkomen om een boete tegen zich te horen eisen.

---