De verzonken klok in het Zuidlaardermeer

Die nacht vroor het dat het knapte. Daarom besloten de mannen van Kropswolde het erop te wagen. Over het bevroren Zuidlaardermeer trokken ze met een slee naar Noordlaren. Ze forceerden stilletjes de deur van de kerktoren, haalden de klok van de balk en lieten die aan de meegebrachte touwen naar beneden vieren, om haar op hun slee te zetten. Via dezelfde weg gingen ze met de klok terug naar Kropswolde. Maar ze hadden pech. Halverwege het meer, zo’n beetje bij de vaargeul, zakten ze met klok en al door het ijs. Ze konden er zelf nog wel uitkomen, ze hadden immers touw bij zich. Maar de klok moesten ze achterlaten. Daar konden ze niet meer bij. En sindsdien kan je altijd, als je tenminste goed luistert, ‘s nachts bij oostenwind een klok horen luiden vanuit het bevroren Zuidlaardermeer.

Dat is de legende die omstreeks 1930 is vastgelegd uit de mond van enkele ouden, die het weer uit de overlevering van ouder tot ouder hadden.

H.M. Luning, de historicus van Noordlaren, onderzocht in 1988 wat er aan was van dit verhaal. De klok van 1712 hing nog steeds in de kerk, constateerde hij, en die klok was weer vergoten van een klok, die in 1628 gekocht was van meester Nicolaes te Groningen.  Het verhaal moest dan van voor 1628 stammen. Een eerdere klok, vond Luning uit, was van 1589 geweest. Maar geen spoor van de Kropswoldiger euveldaad.

Wel hadden de Noordlaarders vanaf 1598 ruzie over de klok gehad, maar dan met die van Farmsum. Dat kwam zo. In 1578 nam de stad Groningen overal in de Ommelanden klokken in beslag om er kanonnen van te kunnen gieten. Zo verdwenen ook drie stuks uit Farmsum richting stad. Een van die klokken bleef echter voor de geschutgieter gespaard en ging in 1589 naar Noordlaren, in ruil voor een zwaardere gescheurde klok.

Zeven jaar later kregen de Farmsumers er lucht van dat een van hun klokken in Noordlaren hing. Omdat de stad vond dat de twee dorpen er onderling maar uit moesten komen, probeerden de Farmsumers met die van Noordlaren te overleggen. Maar de Noordlaarders hielden zich jarenlang oostindisch doof. Toen het toch tot een afspraak kwam, in 1605, bleek de jonker van Farmsum ziek. Zodoende zat er weinig schot in de zaak. Pas in 1609 kwam er een oplossing. De stad wees de klok toen aan Farmsum toe. De Farmsumers vervoerden de klok vervolgens per schip over het Zuidlaardermeer en dat zou dan wel eens de kern van waarheid kunnen zijn van het latere Noordlaarder verhaal.

Aldus Luning. Die indertijd nog geen gebruik kon maken van de Volksverhalenbank, anders zou hij vast wel hebben gezien dat er in Nederlandse volksverhalen bijna net zo vaak verzonken klokken voorkomen als onderaardse gangen.

Grosso modo hebben die verzonken klokverhalen twee motieven. Of er is een groter geheel naar de diepte gezakt dat zich kenbaar maakt door klokgelui. Of de duivel en zijn trawanten hebben een ongewijde klok in het water gesmeten, een klok die dan meestal met kerstmis nog luidt.

Wat noordelijke voorbeelden. In het Tjeukemeer ligt er een verzonken kerkhof, waar  wel eens een klok luidt. Bij Wartena horen schippers en vissers af en toe nog de klokken van een verzonken stad.

Mooier nog, vind ik het verhaal over de klok van het klooster Sint Odolfus  te Stavoren. De lokale bevolking had kosten nog moeite gespaard om het klooster een fraaie klok te bezorgen. Op een kwade dag echter, kwam de bisschop langs, die merkte dat de klok niet was gewijd. Hij vervloekte haar daarom en duivels kwamen haar dezelfde nacht nog halen. Ze vlogen door de lucht en gooiden haar in de Fluessen. Schippers horen daar die klok nog wel eens. Het geluid lijkt op dat van een roerdomp.

Toegegeven: geen van beide motieven – verdronken nederzetting, duivel – speelt bij het Zuidlaardermeer. Of het moest zijn dat de Kropswoldigers bij de Noordlaarders de plaats van de duivels innamen. Wat vanuit het perspectief van de Noordlaarders zeer begrijpelijk is, al waren ze daarin dan volstrekt abuis.

—

Bron: H.M.Luning, De legende van een klok, Groningse Volksalmanak 1988, 60-63.

---