Blanke boeman was voorganger van Zwarte Piet

Groninger Archieven 1536-4777: reclame J.H. van de Weijer.

In de geschiedenis van Zwarte Piet, voor zover nu bekend, zijn vier stadia te onderkennen:

1. In de late Middeleeuwen werd de Sint Nicolaasviering een kinderfeest met cadeautjes en correcties, koek en gard.
2. Eeuwenlang opereerde Sinterklaas in zijn eentje als kindervriend en boeman, maar in de achttiende eeuw kreeg hij gezelschap van een knecht. Hoe die helper eruit zag, is tot nog toe onbekend.
3. Vanaf het tweede kwart van de negentiende eeuw werd de knecht zwart. Hij nam – tegelijkertijd of al eerder – de boemantaken van de Goedheiligman over.
4. Na de nationalisering en commercialisering van het Sinterklaasfeest, zo tussen 1870 en 1920, raakte de figuur alom ingeburgerd ten koste van vroegere helpers van Sinterklaas, die nog zeer verschillende namen droegen.

Over de stadia 1, 3 en 4 heb ik weinig nieuws te melden.  Wat betreft het tweede stadium echter, waarin de knecht van Sinterklaas nogal slecht uit de verf kwam, vond ik jaren geleden een beschrijving  in het  allereerste nummer, uit 1797, van het Weekblad voor den zoo genaamden Gemeenen Man. Dit was een uitgave van het Nut in Groningen en volgens de later bijgevoegde inhoudsopgave in het deel dat de afleveringen samenbindt, werd het bewuste artikel geschreven door Mattheus van Heyningen Bosch, dan nog een zeer verlichte en patriotse student die zich ook wel Burgerhart noemde.  Later kreeg Van Heyningen Bosch nationale en zelfs internationale bekendheid als schrijver van kinderboeken, maar ook in zijn vroegste schrijfsels had hij al pedagogische aspiraties, wat ook blijkt uit zijn openingsstuk in het Weekblad voor den zoo genaamden Gemeenen Man.

In dat artikel verzet Van Heyningen Bosch zich tegen de zijns insziens “zeer wreedaartge” bangmakerij van kinderen door verklede en vemomde figuren,  vooral met Sinterklaas. Hij vertelt daarbij over een traumatische ervaring die hij zelf als kind had. Omdat hij in 1773 geboren was, en uit zijn tekst blijkt dat hij al wat Sinterklaasvieringen had meegemaakt, kunnen we die ervaring dateren op omstreeks 1780. Dit is zijn relaas:

“Eens bragt ik, met myne zuster, naar oudere gewoonte, op een Sint Niklaas avond een schotel by onze Grootmoeder. Wat gebeurt? Nauwelyks waren wy in den woonkelder, welke eenige trappen diep in den grond is, gezeeten, of daar wierd een geraas, als van iemand welke zeer zwaar stapt, boven in het voorhuis gehoord. – Dat geraas naderde meer en meer – Daar kwam iets klos, klos, klos met een verward gerinkel, als van yseren ketenen, en een angstig gebrom de trappen afstommelen. Nog heden ril ik er van. Eindelyk wy allen zagen verwonderd naar de deur en nu trad er iets in, dat meer de gedaante had van een monsterdier dan van een mensch. Het spook, beter weet ik het niet te noemen, had zoo veel wy zien konden eene koehuid omgeslagen, zoodat de hoornen vlak boven het gezicht kwamen, dat achter een yselyke scherbilskop of mombakkes verborgen was, en de staart kronkelde achter aan. ’t Geklos van de zwaare houten klompen, welke hetzelve  om de voeten droeg, gevoegd by het gerinkel der ketenen, om het midden geslagen en op den grond sleepende,  alles saam genomen gaf zulk een vreeslyk geraas en aanzien, als ik voor of na nimmer weer gezien heb. Hooren en zien verging ons allen. Het ondier ging langs den muur het vertrek rond, trad toen by de tafel in ’t licht, en vroeg met een holle stem: Zyn hier ook stoute kinderen? – Wy kleinen gaven een gil en vielen meer dood dan leevendig, mag ik wel zeggen, onze moeder en Grootmoeder op den schoot, die beiden, evenals wy, ook doodlyk ontsteld waren. Het monster vertrok gelyk het gekoomen was  en dit had, om kort te gaan, ten  gevolge, dat wy dien nacht geen ogenblik rust hadden. De eerstvolgenden waren niet veel beter en van toen af hebben wy, als kinderen, nimmer weer alleen durven slaapen. Veele jaren bleef ons, als wy aan dat geval dachten, een benaauwde beklemdheid by, en nu nog, zoo als ik reeds zeide, kan ik er koud van worden.”

Kortom, een zeer luidruchtige boeman met koeienhoorns, –huid en -staart, met een mombakkes op zijn gezicht, zware kettingen  om zijn lijf, en lopend op klompen, ging in Groningen (waar de auteur opgroeide) vooraf aan de verschijning van Zwarte Piet.  Deze boeman was niet zwart, anders zou Van Heyningen Bosch dat zeker gezegd hebben. Weliswaar noemt hij in zijn stuk ook “den zwarten man met den langen baard”, maar dat was een boeman die ouders uitdrukkelijk “by andere gelegenheden” van stal haalden om indruk te maken op hun ongehoorzame kroost.

Van het “monsterdier” of  het “spook”, zoals Van Heyningen Bosch de kinderschrik met Sinterklaas dus noemde, is helaas geen contemporaine afbeelding  bekend. Maar als er vanaf 1846 vignetjes bij de Sinterklaas-advertenties in de Groninger Courant verschijnen:

Groninger Courant 30 november 1849

herkennen we hem nog aan zijn klompen:

Als tekens van zijn waardigheid draagt hij een mand met presentjes (zoals een molentje) en een roe. Maar zijn mombakkes of gezicht – een verschil kan je hier niet zien – is overduidelijk wit.

Uit 1849 is toevallig ook een strooibiljet voor Sinterklaas-artikelen van een Groninger boekhandelaar bewaard gebleven:

Groninger Archieven 1536-4777 reclame J.H. van de Weijer

(Zie tevens bovenaan dit stuk.) In dit geval heeft de figuur nog steeds klompen aan, maar lijkt zijn kleding meer op die van de latere Zwarte Piet. In plaats van de roe zien we een soort van staf. Maar het alleropmerkelijkst is toch zijn gezicht, dat sterk doet denken aan een mombakkes, en ontegenzeggelijk blank is.

Onze huidige Zwarte Piet verving dus een blanke boeman. Wat de reden was voor de substitutie weten we niet, maar het zou best eens zo kunnen zijn dat verlichte geesten, die hun kinderen pedagogisch verantwoord wilden opvoeden, de figuur een zachter aanzien wilden verschaffen, door hem de trekken te geven van de aloude moorse page die ze kenden van schilderijen.

De hele Zwarte Piet-historie toont weer eens aan, hoe sterk bepaalde tradities, die we bijna als een vast gegeven zijn gaan beschouwen, aan veranderingen onderhevig zijn geweest. De dynamiek hoort bij de traditie, en gezien dat feit mogen ook wij best wel veranderingen in de traditie doorvoeren.  Niet wij zijn onderworpen aan de traditie, maar de traditie is onderworpen aan ons.

NB: nog tot 6 december is in de hal van de Groninger Archieven, Cascadeplein 4, een presentatie te zien van historische prenten, foto’s, teksten en tekeningen die te maken hebben met de sinterklaasviering in Groningen.

---