Butje, van Groninger komaf

“Wat een sneu budje ben jij”, schreef DoovenJabik gisteren op de DvhN-ste: “Gaat heen en vermenigvuldig je vooral niet”. Door de manier waarop de Dagblad-reaguurder dat butje opschreef, lijkt het wel alsof hij het woord voor een vernederlandsing van het Engelse buddy houdt. Op Myspace zou hij zich er de woede van Butje (20, female) mee op de hals halen. In een discussie bij haar profiel riep zij eens uit: “Het is BuTje met een T – je schrijft toch ook geen kuDje met een D!”

Mensen spellen butje niet consequent met een t, en blijkbaar kennen niet alle jongeren het woord. Maar in tegenstelling tot wat sommige Groningse ouderen menen, is het woord butje allang niet zuiver plaatselijk meer, want een grotere groep jongeren door heel Nederland bekend. Ook in dezelfde betekenis als het woord in de stad Groningen heeft: die van een slome en domme persoon.

Onlang kreeg het jongerengebruik van butje weer een impuls door de rap-pastiche van De Huilende Rappers, een formatie uit Groningen. Hun ‘Butje’ schijnt enigszins een cult-status te hebben verworven. “Vergeet De Jeugd Van Tegenwoordig”, luidt een oordeel op het forum van Fok.: “Hier zijn De Huilende Rappers. Woord. Minstens net zo waus.” Dit jaar zingen alle eerstejaars van de Delftse katholieke studentenvereniging Virgiel het nummer. En er is zelfs al een speedshift van.

Maar butje is zeker al twintig jaar jongerentaal. “Het is gesignaleerd in diverse publikaties over de taal van de jongeren in heel Nederland”, schreef Siemon Reker, nu hoogleraar Gronings, in 1992 al in de NRC. Reker nam het woord op in een grote taalenquête en concludeerde toen: “Butje’ is bij de jongeren bekend, zij het niet als dialectisch woord.” Dat het woord uit het stad-Gronings sluipend overging in jongerentaal verwonderde hem allerminst: “Jongerentaal bestaat voor een groot deel uit ‘negativa’ en een studentenstad als Groningen kan extra makkelijk als exportcentrum juist voor zo’n woord fungeren.” Op een congres van een jaar later zou hij het wat stelliger zeggen: “Mede doordat Groningen een universiteitsstad is vanwaar veel jongeren weer over het land uitzwermen, is butje een landelijk scheldwoord geworden.”

Waar het woord vandaan kwam wist Reker ook. “De achtergrond is heel eenvoudig deze: in 1914 is in Groningen een school voor zwakzinnige leerlingen opgericht, gevestigd aan ’t Klooster, een doodlopend straatje dat uitkomt op de Butjesstraat. Door de ligging ging de naam van de straat in de volksmond gedeeltelijk op in die van de school en als gevolg daar weer van kon de ‘Butjesschoule’ geinterpreteerd worden als “school voor/van butjes”. Uiteraard ging er enige tijd over de inburgering van van de term heen, vandaar dat Reker bij zijn alleroudste respondenten, geboren voor zeg 1920, het woord niet aantrof, terwijl jongere generaties het wel kenden en bezigden.

De stadjers die het woord gebruikten waren zich ook wel bewust van de samenhang tussen butje als scheldwoord en de Bekenkampschool (BLO en LOM) in de Butjesstraat. Jean-Paul Franssens, toen 65, herinnerde zich in een Volkskrant-interview (2003) hoe hij na een jaar van lagere school wisselde:

“Een jaar zat ik op een katholieke jongensschool in de Butjesstraat. Je had daar ook een andere school, voor kinderen die niet goed snik waren, daar zat ik niet op. Toen mijn moeder hoorde dat zij niet in de hemel zou komen, want zij was niet rooms, zei ze: ‘Dan neem ik mijn kinderen meteen van school en mee naar de hel, want ik hou van ze.’ ‘Ik ging met mijn vriend Jan mee naar de protestantse school. Daar trof ik meester Nuyen (…). ‘Zo’, zegt meester Nuyen, ‘waar is die school waar uw jongen vandaan komt?’ ‘In de Butjesstraat’, antwoordt mijn moeder. ‘Maar mevrouw, wij nemen hier geen Butjes aan!’ Als je een Butje was, betekende dat dat je een halvegare was. ‘Nee’, riep ik verschrikt, ‘ik ben geen Butje!’. O, dan was het goed.”

De Butjes heetten naar hun school, zoals de school naar de straat vernoemd werd. Maar waarom heette die straat dan Butjesstraat? Ook daarover had Reker een idee, dat hij ontvouwde op de Tweede Nederlandse Dialectendag in 1993. Volgens hem kwam butje van het laat-middeleeuwse muntje butke of botke (bekend van het botje bij botje leggen). Volgens de Wikipedia echter heeft de naam te maken met een familie Butken, en die stelling vindt steun in een straatnamengids, die hopelijk niet al te lang meer van het web blijf. Over de Butjesstraat zegt die gids:

“Genoemd naar het geslacht Butken (vermeld 1454) dat hoekpand met O. Ebbingestraat bewoonde.”

In Folkert Bakkers’ boek over de bedelorden en begijnen in de stad Groningen (1988) wordt deze familie inderdaad genoemd, zij het als Butkens. Er bleven zelfs meerdere stukken van het geslacht met gemelde woonplaats in de archieven bewaard, zodat ik op dit punt Reker in het ongelijk moet stellen.

Toch aardig dat een uitgestorven middeleeuwse familie nog in jongerentaal voortleeft. Maar of ze er trots op zou zijn?

---