Beknopte historie van De Oude Held

Ik heb hier eens verteld hoe de oprichting van het waterschap De Oude Held (1796) een schisma teweeg bracht in de aloude Schepperij van Hoogkerk. Voortaan werden de wateren van Noord-Hoogkerk en die van Zuid-Hoogkerk gescheiden, met als grens het Hoendiep.

Bij toeval stuitte ik vandaag op de KB-website in een van de nieuwe Nieuwsblad-leggers op een ingezonden brief, die stilstaat bij het honderdjarig bestaan van De Oude Held in 1897. Voor de bouw van de watermolen, aldus de briefschrijver, ene Leegte (= Laagte),

…hadden de bewoners jaarlijks veel overlast van water, waardoor aan de vruchten belangrijke schade werd toegebracht. Wel trachtten de landbouwers des zomers hunne landerjjen daarvoor te beveiligen door er kleine dijken om de bebouwde landen te leggen, doch meestal zonder baat.

Inderdaad zie je op oude kaarten her en der bouwland, wel een minderheid van hooguit een derde van de percelen, en die moesten natuurlijk wel droog kunnen blijven. Volgens briefschrijver wilde vooral een Derk Stel, landbouwer op Vinkhuizen, een einde aan de “treurigen toestand” maken. Echter:

de tegenwerking was zoo groot, dat de heer Stel zich vele vijanden berokkende en vele onaangenaamheden moest ondervinden; maar de wakkere man gaf den moed niet op. Eindelijk kwamen er meer anderen die begrepen, dat het aanleggen van een polder wel tot groot voordeel moest wezen van al de ingelandon, en na veel besproken en overwogen te hebben word tot het aanleggen van een polder en het bouwen van een windmolen besloten, waaraan de naam werd gegeven van „De Oude Held”. (Misschien werd deze naam gegeven, omdat de molen zoo sterk en zwaar is gebouwd…

Zelf vermoed ik dat er een naambord hoog aan de molen hing, met misschien een konterfeitsel van een antieke krijgsman. “Dit is zeker”, aldus de briefschrijver:

de molen heeft den naam „De Oude Held” wel verdiend door het trotseeren der vele stormen en regenvlagen. Vooral is dit gebleken toen in 1863 door een dijkbreuk bij het Reitdiep de polder voor een groot gedeelte werd overstroomd, waarbij verscheidene schapen zijn omgekomen, maar „De Oude Held” met den bekwamen en ijverigen molenaar I. Torrenga hebben het water overwonnen en de landerijen droog gemalen.

Schrijver memoreert de afsplitsing, in 1828/1829, van de onder Leegkerk en Dorkwerd gelegen noordelijke polderlanden, waarbij de afgesplitste polder ‘De Jonge Held’ ging heten. De gelijknamige molen van die polder bestaat nog steeds.

Eind jaren 1870 gingen de ingelanden van De Oude Held denken over de vervanging van de windmolen door een stoomgemaal.

Wel werd erkend dat de molen met zijn twee schroeven en ijzeren as in vele gevallen voldoende is om den polder te bemalen, doch niet zelden gebeurde het dat bij gebrek aan wind de molen met gezeilde wieken dagen moest staan wachten zonder te kunnen werken, en dan bij overvloedigen regen de ingelanden te veel last van water kregen.

Een goede gelegenheid voor die vervanging kwam er in 1880, toen beide molenroeden en de ijzeren molenas werden verbrijzeld en de kap en het achtkant zwaar beschadigd raakten. Een meerderheid van de ingelanden zag echter tegen de kosten op en dus werd De Oude Held nog één maal hersteld. Op 7 October 1882 viel echter het doek, toen de ingelanden alsnog besloten om een stoomgemaal aan te schaffen:

In 1883 werd de molen afgebroken en aan den heer Hofman te Groningen verkocht die hem heeft ingericht tot een pel- en barkmolen.

Deze Hofman, een voorzaat van de bekende stadshistoricus Beno Hofman, verhuisde De Oude Held naar de zuidzijde van het Reitdiep onder Groningen, ter hoogte van de latere Hofstede de Grootkade, waar de omgebouwde molen dienst ging doen als pel- en barkmolen. De ingelanden van het Hoogkerker waterschap De Oude Held intussen, zonnen weldra op een nieuwe stoommachine:

Ofschoon de ingelanden nu geen last meer hadden van te veel water, werd al spoedig opgemerkt dat de machine niet voordeelig werkte, wegens te veel kolenverbruik.

In 1897 kwam er daarom een zuiniger apparaat, dat op den duur veel kosten zou kunnen besparen:

Het bestuur droeg de levering op aan de heeren D. H. Landeweer en Zonen, fabrikanten te Martenshoek, die daar dadelijk een begin mee hebben gemaakt, zoodat zij nu reeds is voltooid. Hedenmiddag is de machine door den heer Landeweer in tegenwoordigheid van het bestuur in werking gebracht.

Hoogkerk, 29 Oct. ’97.       LEEGTE.

---