Ellende zonder einde – drost Wichers en de Maartensvloed (I)

Alsof drost Wichers, de zetbaas van de stad in het Oldambt, het al niet druk genoeg had met het opeisen van schepen voor reddingstochten, het regelen van humanitaire hulp en het sussen van allerlei onvrede, moest hij zich ook nog eens bezig gaan houden met plunderaars. De man kwam tijd tekort. Daarom zijn ze steeds in haast, of zelfs in allerijl geschreven, zijn brieven over de Maartensvloed.

Op 14 november 1686, ’s morgens heel vroeg, stuurde hij zijn eerste rapport naar het stadsbestuur:

“Edele Moogende Heeren

Mijn Heeren

De overgroote storm die eergisteren avondt naedat ick even van de dijckschouw waer te huis gekoomen, heeft het Oldampt  in een seer desolate staat gestelt en het landt soodanich doen inundeeren dat den landen voor mijn huis wel drie à vier voeten hebben onder water gestaen. En in cas het treckpadt niet was doorgebrooken soude in de huisen geraeckt hebben.”

Het trekpad lag op het dijkje langs het Winschoterdiep, waarin, na de doorbraak, een deel van het water gelukkigerwijs weg kon vloeien. Volgens Wichers’ knecht, die ’s nachts bleef waken bij de huizen, was er sprake geweest van eb en vloed. Er stond dus drie à  vier voet, dat is 90 à  120 centimeter water op de lager gelegen landerijen. Inmiddels was dat water alweer een 30 à  60 centimeter gezakt, maar het land in de omgeving van de drostenborg tussen Zuidbroek en Noordbroek stond op het moment van schrijven dus nog wel blank. En goed ook.

In Zuidbroek kwamen vele losse goederen, dood vee en hooiblokken aandrijven. Maar ook waren er al drie dode vrouwen en een kind opgevist. Verbazingwekkende zaken deden zich voor:

“…tot Noortbroeck bij de tille nae de Scheemda an, is een man van het Siddebuirster Oostwolt met sijn huissien koomen andrijven en levendich gesalveert, gelijck oock bij het tolheck tussen Zuitbroek en de Scheemda een huis met man vrouwe en soone van Wagenborgen koomen andrijven, waer van de laetste door het omvallen van het huis bij het treckpadt onder het goet is doot gevallen, doch man en vrouw levendich in het tolheck gebracht.”

Wichers wilde het stadsbestuur niet ophouden met al te veel details, anders kon hij wel bezig blijven,

“dewijl de veelheijt der elenden  van grooten getalle zijn”.

Alleen gaf hij door dat hij alle turfpramen van Sappemeer en Wildervank had doen pressen (vorderen),

“…om de in watersnoot noch levende mensen en vee uit hare huisen te redden die, soo als nu in de vroege morgen bericht ben, in het vallen van den avondt lakens hebben uitgesteeken. Hebbe oock redes tot Noortbroeck, Zuitbroek en sal soo doenlijck in de Scheemda  de caspels in kluften doen verdeelen en over jeder een à  twee stellen ten eijnde het goet niet versleept  of gestoolen, maer ten dienste van de overgeblevene elendigen gesalveert werden.”

Hij was dus meteen al beducht voor plundering, vandaar dat hij in Noordbroek en Zuidbroek mannen liet aanstellen, die dat moesten voorkomen. In het wat moeilijker bereikbare Scheemda zou hij dat zo gauw mogelijk laten doen. Intussen waren er in Zuidbroek al waardepapieren uit Oterdum of Wagenborgen gevonden, maar waar het water  vandaan kwam kon Wichers de heren nog niet zeggen.

Wordt vervolgd

Dijkbouwfraude bij de Beersterzijl

De Sint Maartensvloed lag nog vers in de herinnering. Die was nog geen twintig jaar eerder en Thomas Wietens moet daarvan geweten hebben, zou je zeggen. Maar toch, als het aan hem had gelegen, was de Kerstvloed van twaalf jaar later nog een veel grotere ramp geworden dan die al was.

Wietens was gezworen heimeester, zeg maar een heibaas die door de provincie werd beëdigd om gesjoemel met heipalen en ander hout bij dijkwerk te voorkomen. Maar wegens zulke fraude zetten de heren hem nu juist gevangen in hun cachot, de Provinciale Geweldige.

In het algemeen had Wietens onder zijn toezicht bij de Beersterzijl post- en paalwerk de grond in laten slaan,

“niet conform besteck, maer op een seer verfoeijelijcke en godloose maniere”.

Het ging, meer specifiek, om geknoei met schoren (steunhout). Een aannemer had hem voorgesteld om schoren doormidden te zagen, zodat ze er 24 kregen in plaats van de 12 die klaarlagen en voldeden aan het bestek. Bij het zagen hielp Wietens zelf mee. Ook had hij de arbeiders bevolen het zo te doen.

Met zulke gehalveerde schoren schoten ze veel sneller op. Wietens had alleen maar een handhei bij het werk, waarmee die schoren slechts in de modder gedrukt werden. Een en ander scheelde niet alleen materiaal, maar ook arbeidsloon – in twee of drie dagen tijd schoten ze zo 24 roeden op, veel meer dan ze hadden kunnen doen als ze het bestek ordentelijk hadden gevolgd. Ook was een groot deel van het werk van het verkeerde ijzeren bevestigingsmateriaal voorzien: beunnagels in plaats van vijf à zesduimsrongen. Toen een provinciale commissie het werk op kwam nemen, hield Wietens, anders dan zijn eed en instructie hem geboden, dit allemaal stil. Het was zelfs zo dat hij de commissie “met veele assurantie ende als met eede” had durven verzekeren, dat alles conform bestek gemaakt was. Naderhand ontkende hij zelfs nog dat hij het op een akkoordje met de aannemers had gegooid, terwijl er een onderling contract tevoorschijn was gekomen waaruit dat zwart op wit en zonneklaar bleek. Op dat schriftelijk bewijsstuk gaat het vonnis verder niet in, maar zou daaarin niet hebben gestaan hoe de heibaas en de aannemers de winst aan materiaal en arbeidslon verdeelden? Elk van de partijen bijvoorbeeld de helft?

Wietens had, kortom, zijn eer en plicht vergeten. Hij had de provincie aanzienlijk proberen te benadelen, en dat niet alleen,

“maer oock het geheele landt bij opkoomende sware storm daerdoor in gevaer gestelt”.

Wietens bekende en de heren G.S. verzonnen voor hem een toepasselijke straf. Ze lieten hem naar de plaats brengen in de buurt van de Beersterzijl, waar hij dit paalwerk had laten slaan. Daar stond een paal opgesteld en daaraan werd Wietens vastgebonden. Hij kreeg een strop om zijn hals. Vervolgens werd hij streng gegeseld en tot slot van de ceremonie “ten eeuwigen dage” uit de provincie verbannen.

—

RHC Groninger Archieven, Toegang 1 (Statenarchief) inv. nr. 1350 (sententies), die van 20 februari 1705.

Slachtoffers van de Maartens- en de Kerstvloed

De vijf meest getroffen plaatsen waren in 1686 Uithuizermeeden (313), Termunten (223). Spijk (104), Oterdum (97) en Uithuizen (72).

De vijf meest getroffen plaatsen waren in 1717 Uithuizermeeden (208), Leens (182), Pieterburen (172), Eenrum (126) en Hornhuizen (117).

Uithuizermeeden was de gevaarlijkste plek om te wonen. Toch vermoed ik dat Termunten in 1686 relatief nog zwaarder getroffen werd – er kunnen maar weinig bewoners die ramp hebben overleefd. Verder maakte de Maartensvloed vooral slachtoffers in volkrijke plaatsen langs de Eemskust, terwijl de Kerstvloed vooral dergelijke plaatsen langs de kust van De Marne trof.  Relatief weinig slachtoffers vielen er beide keren in het Oldambt.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, Toegang 1 (archief Staten) inv.nr. 817 – Slachtofferlijst van de Maartensvloed; en Johannes Adrianus Mobachius, Groningerlands zeer Hooge en Schrikkelyke Watervloed, Ter  Overstrooming van een groote menigte van Menschen, enz. op Kers-tyd den 25 Decemb. 1717 (Groningen 1718), de lijst achterin.

‘Nog pas een volkrijk land’

“Het dondert en die zware bliksemslag
Maakt van de nacht een dag.
’t Is Groningen (ik ken haar hoge toren)
Alwaar (helaas!) zich deze orkaan laat horen,
Die ’t water perst en over ’t paalwerk beurt
En alle dijken scheurt.
Zie daar, zie daar de sluizen losgewrongen!
Het hol getij in Hunzingo gedrongen!
Het Fiv’lingo en ’t vette Oldambt, (o wee!)
Veranderd in een zee!”

Zie verder het lemma Ludolph Smids (1649-1720) op de Wikipedia. Bij de Maartensvloed van 1686 verdronken ruim 1500 mensen, vooral langs de Eems.