Marke Havelte was ondernemende club

Leuk postje in het oudste rekeningenboek van de marke Havelte.

Den 3 maart 1777 – 5 kerkenspraken betaalt: een op Wanperveen, en een op Colderveen, een op Gieteren, een tot Steenwijk, een tot Meppelt. Drie laasten sijn geroepen. Dus 6 stu[iver] daarvan. Dus samen ƒ 1-6-0.

Is van het verkopen van het Meeuwenveen ten Noorden de Pastorij van Havelte.

Vijf kerkenspraken, dat waren er best veel. Met die kerkenspraken werden bedoeld de wereldse aankondigingen in de kerk op zondag, zeg maar de gesponsorde mededelingen, oftewel het toetje van de dienst, voor menigeen dé reden tot kerkgang. Zo hoorde je nog eens wat nieuws.

En dan werd de zaak waar het om ging ook nog eens omgeroepen door de stadsomroeper van Meppel. Dat omroepen kostte 6 stuiver, de kerkenspraken een gulden met elkaar, oftewel 4 stuiver per kerkenspraak. Het zijn bedragen, die je precies zo in momberrekeningen kunt vinden. De ambulante stadsomroeper kreeg meer dan de dominee, maar hij had er ook meer werk van (en wellicht wat meer bereik bij een hogere attentiewaarde).

De zaak waar het om ging was het Havelter deel van het Meeuwenveen. De marke Havelte wilde dat stuk laten vervenen. Daarom zocht men kopers uit plaatsen als Giethoorn, Wanneperveen en Kolderveen. Al langer waren mensen, afkomstig uit die wellicht al wat uitgeveende dorpen op het Lok en het Legeveld actief, twee andere kleine veenkolonies, gesticht vanuit de marke Havelte.

Het Meeuwenveen op een kaart van de marke Uffelte uit 1768. Collectie Utrechts Archief.

Het Meeuwenveen – de aardappelachtige vorm in het midden van het kaartje, – lag ten noorden van de pastorie, zoals het uitgavenpostje in de markerekening al zegt, en ten oosten van de Havelter kerk (linksonder). De gele lijn over de kaart die de aardappel doormidden snijdt, is de scheiding van de marken Havelte en Uffelte, nu de Marktgenotenweg. Uffelte had een iets groter stuk van de aardappel dan Havelte. Ten oosten van het Meeuwenveen lag een grote kei die de markegrens markeerde.  De van zuid naar noord lopende stippellellijn, die haaks op de gele lijn over het Meeuwenveen  heen loopt, is het tracé van de Drentse Hoofdvaart die men nog gaat aanleggen. Uit die lijn blijkt dat er ook nog een stuk Meeuwenveen ten oosten van de Hoofdvaart lag. Hier moest bij de aanleg van de vaart ook wat extra moeite worden gedaan.

Marken hebben misschien een wat oubollig imago, maar het rekeningenboek van de marke Havelte laat zien, dat het boerencollectief een vrij ondernemende club was. De woeste grond in zijn gemeenschappelijke beheer lag daar zeker niet renteloos. De verpachte peerdenweiden, en de verkochte en verpachte venen brachten de gewaardeelden destijds bijna ieder jaar een mooie winst par aandeel op. Kom daar nu nog eens om.

De Slag bij Waterloo meegemaakt? Ja en nee – twee oud-strijders te Havelte

Het Vaderland meldt in zijn editie van 12 april 1883:

“Een oud-strijder van 1813, Jannes Haveman, is te Havelte overleden.”

Met 1813 zal de aftocht van Napoleon en de heroprichting van de Nederlandse staat zijn bedoeld. Anderhalf jaar later kwam de Keizer nog een keer terug om in Waterloo (18 juni 1815) zijn definitieve nederlaag te lijden. Jannes zou hier als strijder bij zijn geweest.

Probleem: dat kan haast niet. De overlijdensakte van Jannes Haveman, volgens AlleDrenten een boer aan de Wal tussen Havelte en Darp, meldt immers dat hij op 11 november 1810 geboren was, iets wat ook strookt met zijn doopinschrijving.

Als Jannes er werkelijk bij was in 1813-1815, dan als peuter en kleuter. Dat lijkt nogal onwaarschijnlijk, of hij ging met de armee mee als mascotte. Zoeken in Delpher op Jannes Haveman levert ook alleen dit bericht op. Hoe kwam dat zo in die Haagse krant? Ging het om iemand anders misschien?

Zoeken zonder Jannes zijn naam en met “oud-strijder” en Havelte geeft vervolgens een bericht in de Provinciale Drentsche en Asser Courant van 2 september 1865:

“Havelte, 29 Aug. Heden was ’t voor onzen oud-brigadier-veldwachter Albert ter Haar een ware gedenkdag. De Burgemeester dezer gemeente reikte hem, onder hartelijke toespraak, in tegenwoordigheid van den vollen raad en anderen. het eereteeken uit voor de oud-strijders van Waterloo, 1813—1815, ook aan hem toegekend. Het bijbehoorende certificaat was in eene sierlijke lijst vervat; de lijst werd aan A. ter Haar door den Burgemeester, namens de gemeente, uit achting ter hand gesteld. De toespraak van den Burgemeester maakte op de aanwezigen een diepen indruk. A. ter Haar kon ter naauwernood zijnen dank betuigen; ’t gemoed was hem vol. Dat dit eereteeken nog langen tijd de borst van den oud-strijder, onzen immer ijverigen veldwachter, moge versieren, is onzer aller wensch.”

Was het dan een misverstand en werd Jannes Haveman gehouden voor de strijder die Albert ter Haar was? Nee, zo blijkt uit Alle Drenten, want Albert ter Haar overleed al in 1874. Hij was geboren in september 1796 en dus 17 à 19 jaar oud, toen hij tegen Napoleon streed.

Een mierenplaag in Havelte en ander ongemak met dieren

Het is nogal een dierenpagina, die voorpagina van een Brabants dagblad, medio 1901. Zo meldde het, dat er in het vorig jaar, 1900, dankzij de rijkspremies ongeveer 700 zeehonden waren afgeschoten. En in Dordrecht waren vier circuspaarden op hol geslagen en de stad doorgedraafd. Nee dan de leeuwerik die tussen die stad en Gorkum op een meter van het treinspoor broedde. Het beestje vluchtte voor de mens van zijn nest, maar was niet bang geweest voor de tientallen treinen die hier dagelijks langsdaverden.

Er vielen nogal wat dierplagen te melden, die dag. In Gaasterland deden hazen zich met tien, twintig tegelijk tegoed aan het erwtengewas, dat er zeer onder leed. Er leek geen kruid tegen gewassen.

In Leeuwarden had men juist last van ratten. De stedelijke gezondheidsommissie had zich zelfs al gewend tot het Institut Pasteur in Parijs voor een verdelgingsmiddel.

Te Zevenaar vraten rupsen de aalbessenstruiken en fruitbomen kaal. Men hoopte er maar het beste van,

Uit Havelte, tot slot, kwam een bericht over een mierenplaag.

De mieren zijn, zooals bekend is, zeer vljjtige diertjes. In ons dorp gaan ze hier en daar in hun ijver zoover, om de woningen der menschen binnen te dringen. In een gezin hebben ze o.m. beslag op de bedden gelegd, en marcheeren ze bij duizendtallen over kussens en dekens. In een ander huis weer kwamen ze in zoo grooten getale opzetten, dat de bewoners wel de vlucht moesten nemen.

Treurige toestanden! Bij ons thuis, in hetzelfde dorp maar dan 70 jaar later, wilden mieren nog wel een opdringerig worden in de keuken. Maar dat was ongemak en nog geen plaag. Ook vrij lastig waren de vliegende mieren, ’s zomers op vochtig warme dagen – je zat er soms onder na het voetballen. Maar ook daarbij ging het nog niet om een plaag. Bij het bericht uit 1901 zal het vast om iets zijn gegaan van een zwaarder kaliber.

Een zonderling te Havelte

Een zonderling mag zeker wel worden genoemd de in den ouderdom van 80 jaren te Havelte overleden timmerman W.H. Een jaar geleden heeft hij zelf zijn grafkelder gemetseld. Op den deksteen behoefde alleen nog te worden gebeiteld de datum van overlijden. Ook zijn eigen doodkist moet hij hebben gemaakt. Of hij ook bij zijn leven, evenals Karei V, een generale repetitie heeft doen houden van ’t ceremonieel bij zijn eventueele begrafenis, wordt niet gemeld.

Bron: Het Vaderland 28 mei 1907.

Heb nog even bij Alle Drenten gekeken en het bericht slaat op Willem Hendriks, die op 24 mei 1907, inderdaad op zijn tachtigste, te Havelte overleed. In de overlijdensakte staat “zonder beroep” – behalve zijn eigen graf delven om daarin een kelder te metselen, en het timmeren van zijn eigen grafkist, zal hij dus niet veel meer om handen hebben gehad. Hij was nooit getrouwd en zal in de volksmond zijn doorgegaan voor “vrijgezelle zonderling”. Die had je in de jaren zestig ook nog wel in Havelte zoals Tom Poes en de gebroeders Soer, bij wie de kippen op tafel dansten en die nog eens in een uitzending van het paradijsvogelprogramma Showroom te zien waren.

Het Vaderland was een grote Haagse krant – die zal het bericht vast hebben opgepikt uit de Meppeler Courant, want andere kranten in Delpher namen het niet op.

Een populist avant la lettre in de gemeenteraad van Havelte

In veel plattelandsgemeenten was er in de negentiende eeuw nog geen zelfstandig gemeentehuis. Voor vergaderingen en ambtelijke werkzaamheden was men daar nog gewoon, ruimte in een plaatselijke horecagelegenheid (herberg of hotel) te huren. Voor die werkzaamheden ging het dan om één kamer, waarin de burgemeester op gezette tijden zitting hield. Deze was tevens gemeentesecretaris – verder ontbraken ambternaren, of het moest de gemeentebode zijn, doorgaans een bijbaan van de lokale veldwachter.

Tegen die achtergrond moet je de volgende discussie zien tussen de burgemeester en een raadslid van Havelte. Hoewel er door allerlei wetgeving veel werk op gemeenten afkwam, was niet iedereen het eens met de bijbehorende, noodzakelijke uitbreideling van het ambtelijk apparaat:

Bij de behandeling der gemeentebegrootirg, post: bezoldiging ambtenaren ter secretarie, merkte het lid v. Veen op, dat in eene gemeente als Havelte, geen bezoldigd ambtenaar ter secretarie noodig was.

Van Veen: In gemeente van 6 à 7000 zielen deden burgemeester en secretaris al het werk en dat kon te Havelte ook wel gebeuren.

De voorzitter: Ik ben erg verbaasd over deze bewering. Hij toont den raad aan, dat v. Veen ongelijk had.

Van Veen: Ik hoor, dat de heer J. v. B. niet eens door den raad tot secretaris-beambte is benoemd en dus …..

De voorzitter: Het blijkt uit de notulen.

Van Veen: Ik geloof het nog niet!!

De voorzitter: ’t Was beter, indien men met geen kennis van zaken sprak, te zwijgen.

Van Veen: Maar in omliggende gemeente dan ?

De voorzitter: ’t Schijnt, dat jij niet overtuigd wilt worden.

Bron:  Dagblad van Noord-Brabant, 6 november 1899. Dit blad zal het nieuws vast uit de Meppeler Courant hebben overgeschreven, al staat dat er niet bij.

NB: Door uiteindelijk van vousvoyeren over te stappen op jijen en jouwen, toonde de burgemeester zijn minachting voor het raadslid.

Ook Josef Cohen was dwangarbeider op vliegveld Havelte

Vlak voor kerst 1940 werd Josef Cohen op non-actief gesteld als directeur van de Openbare Bibliotheek aan de Vismarkt in Groningen. De eerste maanden hield hij nog zijn inkomen, maar dat raakte hij op 1 maart 1941 kwijt. Intussen liep hij nog niet rond met een jodenster omdat hij meende dat hij slechts twee joodse grootouders had. Doordat zijn broer David voorzitter werd van de Joodse Raad, liep dat echter in de gaten en voelde Josef zich gedwongen om alsnog het racistische kenteken te gaan dragen. Als gemengd gehuwde jood werd hij (voorlopig) niet weggevoerd en hield hij zich thuis bezig met schrijfwerk, terwijl hij in het najaar van 1941 en 1942 ook wat bijverdiende in de suikerfabriek.

Net als Bennie Behr kreeg Cohen medio maart 1944 een briefkaartje dat hij zich voor een keuring diende te melden in Meppel. Hij moest alvast werkkleren en bestek meenemen. Na de keuring werd hij direct doorgestuurd naar Havelte:

“Hier was een barakkenkamp ingericht voor de arbeiders die graafwerk moesten uitvoeren voor een aan te leggen vliegveld. Er werd gewerkt in kolonnes van zestien man, van acht uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds, met anderhalf uur pauze, waarin men een kop warme soep kon kopen voor vijfeneenhalve cent. “Diese Suppe soll jedoch sehr schlecht sein.”

De arbeiders kregen eenmaal in de vier weken verlof en verdienden hetzelfde als ‘arische’ arbeiders. Lang heeft Cohen hier geen graafwerk gedaan. Hij was voor een dergelijk lichamelijk werk niet geschikt en daarom kreeg hij administratief werk. Inderdaad is hij, onder andere met Pasen, enige keren met verlof geweest. Ook in het kamp hield hij de moed erin en hij probeerde dat eveneens bij anderen te doen. Hij zal verhalen verteld hebben, zoals hij in de crisisjaren voor een groep arbeiders in de slikken deed, toen hij ze ademloos liet luisteren naar ‘Faust’.

In september 1944 raakten de Duitsers, na de luchtlandingen bij Arnhem, in paniek. Alle arbeiders in Havelte werden naar huis gestuurd. Vervoer was er niet meer en Cohen, die zichzelf een verlofpasje had verstrekt, is lopend naar Groningen gegaan.

Voor hem, als geoefend wandelaar, niet zo’n opgave, maar als jood met een ster op zijn jas was dat een gevaarlijke onderneming. Hij koos binnenweggetjes en bereikte na een dag Assen. Hier vond hij onderdak bij vrienden van zijn bure in Groningen.

De volgende dag ging hij verder. Twee maal werd hij aangehouden, maar dankzij zijn verlofpasje en door zich van de domme te houden, liet men hem gaan. Na twee dagen kwam hij in Groningen aan. In de tussentijd had het Duitse gezag zich hersteld. Cohen besloot – mede onder druk van zijn familie – onder te duiken.”

—

Bron: Doeke Sijens, Josef Cohen : literator en bibliothecaris (Groningen 1987) 29-31.

Havelter veldwachter overleefde Slag bij Waterloo

Als de Provinciale Drentsche en Asser Courant in 1863 een kort lijstje publiceert van nog levende Drenten die in 1815 in de Slag bij Waterloo mee hadden gevochten, staat daarop de Havelter Albert ter Haar:

“Deze is in 1814 uit Frankrijk teruggekeerd en dadelijk ingelijfd bij het 5e bataillon jagers; hij heeft den slag bij Waterloo bijgewoond en is daarna weder mede Frankrijk ingetrokken.”

Voordat Napoleon naar Elba werd verscheept, maakte deze Ter Haar dus net als zoveel andere Nederlandse mannen en jongens deel uit van Napoleons armee. Bij zijn  terugkeer in Nederland kon hij meteen in dienst bij een Nederlands legeronderdeel, waarmee hij in Waterloo vocht, waarna  dat onderdeel van hem de vluchtende Franse troepen tot in Frankrijk achtervolgde.

Ongetwijfeld kon Ter Haar veel vertellen, als hij dat wilde. Na zijn militaire loopbaan werd hij veldwachter in Havelte, zo blijkt uit een bericht van 2 september 1865 in dezelfde krant. Een paar maanden eerder herdacht men dat de Slag bij Waterloo voor vijftig jaar plaatsvond en de gemeente Havelte zette haar veteraan daarom alsnog in het zonnetje:

“Havelte, 29 Aug. Heden was ‘t voor onzen oud-brigadier-veldwachter Albert ter Haar een ware gedenkdag. De Burgemeester dezer gemeente reikte hem, onder hartelijke toespraak, in tegenwoordigheid van den vollen raad en anderen, het eereteeken uit voor de oud-strijders van Waterloo, 1813-1815, ook aan hem toegekend. Het bijbehoorende certificaat was in eene sierlijke lijst vervat. De lijst werd aan A. ter Haar door den Burgemeester, namens de gemeente, uit achting ter hand gesteld. De toespraak van den Burgemeester maakte op de aanwezigen een diepen indruk. A. ter Haar kon ternaauwernood zijnen dank betuigen; ’t gemoed was hem vol. Dat dit eereteeken nog langen tijd de borst van den oud-strijder, onzen immer ijverigen veldwachter, moge versieren, is onzer aller wensch.”

Ter Haar heeft nog bijna negen jaar van zijn medaille en het bijbehorende ingelijste diploma kunnen genieten. In 1874 overleed hij op 77-jarige leeftijd, hij was dus 18 toen hij Waterloo meemaakte.

Bij zijn overlijden was hij al weduwnaar. Oorspronkelijk kwam hij van Meppel, waar hij in 1824 ook was getrouwd. Van beroep was hij destijds nog hoedemakersknecht, terwijl zijn drie jaar oudere vrouw, van Oldemarkt afkomstig, als dienstmeid had gewerkt. Het was een moetje, want hun oudste zoon Berend werd vier maanden na het huwelijk geboren. Ook zoon Derk kwam in Meppel ter wereld (1827). Bij de geboorte van de derde zoon, Jan (1830), bleek Albert ter Haar echter veldwachter te Havelte. Hij moet hier dus tussen 1827 en 1830 door de gemeente in dienst zijn genomen. In 1860, bij het huwelijk van zijn zoon Jan, werd Albert ter Haar echter kleermaker genoemd, terwijl hij in 1861 bij het trouwen van zijn zoon Berend “zonder beroep” heette te zijn. Puur afgaande op de akten burgerlijke stand liep zijn aanstelling als veldwachter dus voor 1860 af , terwijl het krantenbericht over zijn huldiging daarover ambigu is, want dat noemt hem zowel “oud-brigadier-veldwachter” als “immer ijverigen veldwachter”. Mogelijk dat gemeentelijke stukken hierover wat meer duidelijkheid kunnen verschaffen.