“Waar eens de landman zijn sikkel zal slaan in zwaar beladen granen” – Een uitstapje naar de Dollard (1846)

Kaartje van de Dollard, gemaakt door stadsopzichter Roelofs in 1858, dus nog voordat de nieuwe dijk van de Reiderwolderpolder er lag. In grijsgroen zijn de wat oudere Dollardpolders langs de zuid- en oostrand weergegeven en in blauwgroen de buitendijkse kwelders waarop de voorgenomen polder zou komen. Collectie Groninger Archieven 1536-2238.

Van de Reiderwolderpolder bij de Dollard is bekend, dat die in twee afdelingen werd aangelegd: 1) een particulier gedeelte, zo’n beetje tussen oostkant Woldendorp en de iconische Beersterzijl; en 2) een veel kleiner stadsgedeelte, vanaf die zijl tot de Stadspolder. Het westelijke, particuliere gedeelte werd in 1863 ingedijkt en de oostelijke stadsportie kwam in 1874 gereed. Toch  was er in augustus 1845 al sprake van indijking van de kwelders op dit stuk Dollard, zoals we leren uit een anoniem artikel dat een jaar later in de Provinciale Groninger Courant verscheen en waaruit blijkt dat het hele inpolderingsproces vanwege tegenslag en rechtszaken zo’n dertig jaar heeft geduurd.

Dat artikel in de Provinciale Groninger, naderhand overgenomen door kranten elders, bevat een schilderachtige beschrijving van de Reiderwolderpolder in zijn prilste stadium, augustus 1846. Op dat moment lag er op het dijktracé nog slechts een rijsbedding. Dat lijkt misschien wat weinig, maar de berichtgever in de krant – mogelijk een bestuurder, ambtenaar, landmeter of ingenieur – was opgetogen over de drukte, die hij er in tegenstelling tot een jaar eerder aantrof:

“Wélk een onderscheid tusschen het voorgaand jaar en het tegenwoordige! Dààr heerschte toen eene doodelijke stilte, waar men heden leven en bedrijvigheid ziet; nabij het werk staat voor de heeren ondernemers eene sierlijke woning op den dijk; aan den voet van denzelven twee schoone woningen (alle tot tijdelijk verblijf) voor de heeren aannemers van het werk, en eene rij rieten keeten voor het werkvolk, terwijl er buitendijks ruim een 20tal schepen zijn.”

Omdat er nog slechts rijswerk lag op de plek waar de nieuwe dijk moest komen, gaat het bij de hier besproken dijk om de dijk van de Finsterwolderpolder uit 1819, die ter hoogte van Finsterwolderhamrik met een bijna haakse bocht aantakte op de Egyptische dijk. Afgaande op topografische kaarten begon de bewoning hier bij de oude oude Beerster en Bellingwolderzijlen. Stroomafwaarts van de eerste zou buitengaats eerst een oude afwateringsgeul, de Beerster Moe of Mude, rechtgetrokken en verdiept worden tot de plek in de verte waar later de nieuwe dijk zou kwam te liggen. Langs dit nieuwe kanaal kwam een weg, en langs die weg verrees een lint woningen dat later, waarschijnlijk naar een polderwerkersherberg, De Hongerige Wolf zou gaan heten. Het is niet moeilijk om in de rij rieten keten een voorganger van dit gehucht te zien, al ligt de locatie van die keten nog niet vast.

Om terug te keren tot de waarnemer uit 1846 – hij bekeek al het verrichte werk zowel bij eb als vloed, met grote waardering:

“Ik heb het werk een tijd bij hoog en bij laag water waargenomen en alles in zijn volle bedrijvigheid gezien; het geheel leverde een schoon gezigt! Hier voeren schepen met aarde , ginds met zoden , rijs of steen, elk naar zijne bestemming, kruisende door het zilte nat, waar, na verloop van korte jaren, zoo als te wenschen is, eens de landman zijne sikkel zal slaan in zwaar beladen rijpe granen ; — elders waren mannen bezig met het zoodensteken , anderen met het lossen of het laden der schepen, of nog andere groepen bezig de rijsbedding te leggen.”

Volgens de nogal rooskleurige waarnemer waren de polderwerkers vaardig, welgemoed en “regt in hun element”.  Gemiddeld werkten er die zomer zo’n honderd man. Hij verwonderde zich over het werk dat ze al hadden gedaan…

“…hetwelk dan ook van den ijver, de kunde en bekwaamheid der aannemers getuigt, die met hunne manschappen in eene bijna onafgebroken werkzaamheid zijn (…), niettegenstaande zij door het schoone weder en lage watergetij boven verwachting begunstigd worden. Heil hun allen, die tot zulke nuttige einden hunne, middelen, krachten en vermogen aanwenden!”

De man contrasteerde vervolgens het gewelddadige landjepik door imperialistische grootmachten  als Frankrijk en Engeland met de “edeler zucht tot landveroveren” in Nederland, die slechts kapitalen vereiste en ‘geene tooneelen van moord en bloedplenging”. Naar zijn oordeel zou de nieuwe indijking bij de Dollard “voor de ondernemers goede en voordeelige uitkomsten opleveren”. Hij wenste dat er nog veel meer van de Dollard zou worden ingedijkt, en dat men daartoe alvast voorbereidingen zou treffen door het leggen van rijsbeddingen, die het opslibben van de vette Dollardklei zeer bevorderden. Zo lag er al een rijsdam over een kleine zandplaat bij het Munnikeveen, waardoor het maaiveld er zienderogen was opgehoogd.  Er was in dit eerste stadium zelfs al een naam voor de nieuwe polder:

“Naar eene kaart van het voormalige Reiderland, nu Dollard, heeft er in het thans in te dijken gedeelte een dorp gestaan, dat den naam droeg van Reiderwolde, welke naam den in te dijken polder weder is gegeven, voerende eene bij het werk aanwezige zoogenaamde zoedelkeet bereids dien naam op een uithangbord.”

Mogelijk was die keet, waar de polderwerkers hun eerste levensbehoeften, tabak en drank konden kopen, de rechtstreekse voorganger van de herberg, die wat later De Hongerige Wolf ging heten en die al voor 1877 zijn naam aan het gehucht heeft uitgeleend.

—

Bron: Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 28 augustus 1846., die het weer uit de Provinciale Groninger Courant had.

Gernaat – de oorsprong en verspreiding van een familienaam

Iedereen kent natuurlijk Genoat, het nummer van Ede Staal over zijn lievelingskostje garnalen en de venter die dit goedje langs ’s heren wegen verkocht. Maar genoat is, met een kleine modificatie naar een meer algemeen Nederlands, ook een familienaam: Gernaat.

In 2007 komt deze familienaam verhoudingsgewijs het meest voor in de gemeente Oldambt en belendende gemeenten, hoewel hij ook redelijk vertegenwoordigd is in Overijssel, Gelderland en de regio Amsterdam. Maar zelfs in de Limburgs mijnstreek zijn er Gernaten, daar waarschijnlijk terechtgekomen door arbeidsmigratie vanuit Oost-Groningen.

In 1947 was dat ook al zo, al was toen de spreiding wel veel geringer – maar liefst 77 % van alle dragers van de achternaam Gernaat woonde toen nog in de provincie Groningen. Daarentegen kwam de naam toen in Utrecht, de regio Rotterdam en Zeeland helemaal niet voor.

Je zou misschien verwachten dat de naam in 1811 aangenomen is door een garnalenvisser of -venter, maar dat blijkt, althans qua datering, een onjuiste aanname. Want hij is veel ouder. Hij duikt in 1687 op in Woldendorp, wat toen nog vlakbij de Dollard lag. Een generatie later vind je hem in Zuidbroek en omgeving, en nog een generatie later leven er Gernaten in Nieuwe Pekela. Na 1800 breidt de olievlek zich uit naar het westen (Hoogezand en Sappemeer), maar ook dan blijft de naam een typisch Oost-Groningse.

Toch zie je hem in de achttiende eeuw ook wel in Zeeuwse stukken, maar dan met voornamen die in het Groningse weinig voorkomen, zoals Jonathan en Bastiaan. Kennelijk betreft het een ander geslacht en is de familienaam in Zeeland later uitgestorven.

Ik zocht het even uit, omdat ik in het Oldambtster rekestboek over 1768 een Harm Jans Gernaat tegenkwam, die geschorst werd als lid van een schippersgilde te Nieuwe Pekela. Die schorsing duurde niet lang, want dezelfde schipper vind je een jaar later in de scheepsberichten van de Groninger Courant, als gezagvoerder van het schip ‘De Gezusters’ dat naar Trondheim in Noorwegen voer.

Oproep tot boycot kinderfeest bleek subversief drukwerk in Finsterwolde

“FINSTERWOLDE, 27 Aug. Door de politie zijn bij den veldarbeider H.M. alhier 200 exemplaren van „De Oranjegids” in beslag genomen. De inhoud is beleedigend voor H.M. de Koningin.”

Aldus meldt het Nieuwsblad van het Noorden op 28 augustus 1923. In feite ging het om belegen nieuws, omdat het voorval zich al een poos eerder had voorgedaan. Wèl was er op 27 augustus een ander drukwerkje in beslag genomen, een ‘Manifest tegen het a.s Jubileumfeest van Mevr. van Mecklenburg’, maar of dat nou zo beledigend voor de monarchie was, als het Nieuwsblad-berichtje op gezag van de politie beweerde?

Dit Manifest speelde net als  de eerder geconfisqeerde Oranjegids in op het 25-jarig ambtsjubileum van koningin Wilhelmina, dat eerdaags zou plaatsvinden en waarvoor allerlei voorbereidingen in volle gang waren. De middenstand probeerde ook toen al een graantje mee te pikken:

“In alle mogelijke winkels wordt er aan, liever gezegd in het jubileum gedaan. Men verkoopt jubileum-koek, -glaswerk, -bonbons, -gordijnen, -kleedjes, -borden, -penningen enz.”

Het Manifest wilde fabrikanten en winkeliers dit voor eigen baat gebruik maken van zo’n feest niet kwalijk nemen, maar dat arbeiders erin vlogen, vond het onbegrijpelijk. Want die hadden helemaal niets aan het koningschap, dat slechts een ornament was om de bestaande, onrechtvaardige maatschappij een “schijn van waardigheid” te geven. Bovendien ging het om een symbool van behoudzucht en was het nog duur ook:

“in deze tijden van armoede en gebrek is het een schande, dat jaarlijks handen vol geld worden weggesmeten aan hofhouding, ja zelfs millioenen, waar het volk niets aan heeft.”

Volgens het Manifest had het feest slechts de bedoeling om de arbeiders weer in het “reactionair gareel” te krijgen. Vooral probeerden de koningsgezinden de qua feesten niet bepaald verwende arbeiderskinderen te paaien. Vandaar dat het Manifest in de boycot-oproep, waarmee het besloot, zelf ook speciaal aandacht aan die kinderen schonk:

“Arbeiders van Nederland, zult ge u op deze wijze laten gebruiken voor reaktionaire, kapitalistische doeleinden, voor iets dat tegen uw eigen wezenlijk belang ingaat? Wij wekken u op om niet mee te doen aan de oranjepret, om ook vooral uw kinderen niet te laten gebruiken en op die dagen iets anders te geven, een andere genieting, waardoor hun aandacht van den oranjezwendel wordt afgeleid.”

Het Manifest schold het staatshoofd zeker niet uit, riep ook niet op tot geweld, maar verpakte slechts een boycot-oproep in anarchistisch-politieke retoriek. Mijns insziens werd het volkomen ten onrechte in beslag genomen, al bleef het zodoende gelukkig ook bewaard.

Dat het tot die inbeslagname kwam, lag vooral aan de politie ter plaatse. Op 25 augustus kwamen deze wachtmeester der marechaussee Pieter Dijkstra en veldwachter Jan Duut ’s avonds om tien uur in het café van Berend de Boer. Daar merkten ze dat in het vergaderzaaltje achter het café nog een vergadering aan de gang was:

“Aan schaduwgestalten konden wij waarnemen dat hier te Finsterwolde woonachtige leden van het sociaal anarchistisch verbond aanwezig waren. Wat er besproken werd kon slechts vaag door ons worden gehoord. Wel konden wij uit brokstukken opmerken, dat het ging over de te Finsterwolde te houden Oranjefeesten, en de verdeeling van geschriften en dat zooveel mogelijk propaganda gemaakt moest worden, dat arbeiderskinderen aan de dan te houden kinderspelen niet deelnamen en dat meer samenwerking en organisatie tusschen de afdeelingen van het sociaal anarchistich verbond te Finsterwolde, Beerta en Woldendorp gewenscht was. Er heerschte ter vergadering ernstig verschil van meening.”

De wachtmeester en de veldwachter wisten tot hun eigen verbazing niet dat deze SAV-vergadering zou plaatsvinden. De volgende dag vroegen ze er kastelein De Boer naar,  die ze vertelde dat hij dat van tevoren ook niet had geweten en evenmin wist, waarover de anarchisten vergaderden.  Dit keer hadden die zich eerst schijnbaar spontaan in het café verzameld en zich daarna teruggetrokken in het zaaltje – ze vergaderden er wel vaker, eind juli hadden ze hem nog om toestemming gevraagd, maar nu dus niet. Er waren ongeveer vijftien man aanwezig, ook onbekenden, onder andere twee timmerlui uit Woldendorp.

Naar aanleiding van deze bevindingen kwam op 27 augustus de driehoek van burgemeester, officier van justitie en regionale politiebaas bijeen, die de wachtmeester en de veldwachter opdracht gaf om een nader onderzoek in te stellen. Hun eerste gang was naar de woning van Hindrik Meulenkamp , waar een dochtertje open deed dat vertelde dat pa en moe in de Reiderwolderpolder op het land aan het werk waren. Desondanks traden de politie-beambten huize Meulenkamp binnen,  waar ze weldra op een boekenplankje aan de muur enige exemplaren ontwaarden van het Manifest tegen het Jubileumfeest.

Met die kennis in hun achterhoofd trokken beide agenten de polder in. Meulenkamp (33) probeerde zich eerst nog van de domme te houden, maar zag al vlug het onhoudbare van deze eerste verdedigingslinie in en gaf toen toe dat hij als secretaris van het SAV een week eerder duizend exemplaren van het Manifest ontving, Volgens hem waren deze op zaterdag de 25-ste allemaal al  verspreid. Een derde bleef in Finsterwolde, twee andere, maar gelijke porties gingen naar Beerta en Woldendorp. Namen van helpers en adressanten wilde Meulenkamp niet geven. Ook de Amsterdamse afzender van de pamfletten bleef wat hem betreft geheim. Hij kondigde alvast aan dat het hele verzendingsnetwerk over de kop zou gaan, en dat heel andere namen straks de taken op zich zouden nemen. Eigenlijk nam hij de politie-inspanningen niet of nauwelijks  serieus:

“Het baat toch niet dat inbeslagname plaats heeft, want ik durf u met zekerheid te zeggen dat ook de “Oranjegids” waarvan jullie laatst 200 exemplaren bij mij in beslag hebben genomen, toch voor de Jubileumfeesten hier te Finsterwolde in september e.k. verspreid worden.”

Meulenkamp zei niet te weten of hij zelf nog een exemplaar van het Manifest in huis had, maar als dat het geval was, dan kon de politie  dit wel van hem krijgen. Na afloop van de “veldwerkzaamheden” volgden de agenten Meulenkamp daarom naar diens huis en namen daar alsnog de al eerder aangetroffen exemplaren in beslag.

In hun rapportje aan de autoriteiten liepen ze alvast vooruit op de herstructurering van het anarchistische verzendingsnetwerk. Als Meulenkamp uitviel, meenden ze, dan nam Jan Bakker, Jurjen Bakker, Adolf Houtman of Harm de Jonge diens plaats in.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 896 (archief Arrondissementsrechtbank Winschoten), inv.nr. 19.

Slachtoffers van de Maartens- en de Kerstvloed

De vijf meest getroffen plaatsen waren in 1686 Uithuizermeeden (313), Termunten (223). Spijk (104), Oterdum (97) en Uithuizen (72).

De vijf meest getroffen plaatsen waren in 1717 Uithuizermeeden (208), Leens (182), Pieterburen (172), Eenrum (126) en Hornhuizen (117).

Uithuizermeeden was de gevaarlijkste plek om te wonen. Toch vermoed ik dat Termunten in 1686 relatief nog zwaarder getroffen werd – er kunnen maar weinig bewoners die ramp hebben overleefd. Verder maakte de Maartensvloed vooral slachtoffers in volkrijke plaatsen langs de Eemskust, terwijl de Kerstvloed vooral dergelijke plaatsen langs de kust van De Marne trof.  Relatief weinig slachtoffers vielen er beide keren in het Oldambt.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, Toegang 1 (archief Staten) inv.nr. 817 – Slachtofferlijst van de Maartensvloed; en Johannes Adrianus Mobachius, Groningerlands zeer Hooge en Schrikkelyke Watervloed, Ter  Overstrooming van een groote menigte van Menschen, enz. op Kers-tyd den 25 Decemb. 1717 (Groningen 1718), de lijst achterin.

De zeven roderoeden van het Oldambt

Het stuk, uit 1685, regelt de eerste politie in het Oldambt en de andere stadsjurisdicties. Wat vooral opvalt is de macht van de Drost, de zetbaas van de stad, over de zeven roderoeden.

Weliaswaar was de keuze van de zeven roderoeden of veldwachters aan de predikanten en kerkvoogden in elk roderoedendistrict, steeds een dorpencombinatie:

1. Termunten, Borgsweer, Woldendorp
2. Wagenborgen Nieuwolda, Nieuw-Scheemda
3. Noordbroek, Noordbroeksterhamrik
4. Zuidbroek, Muntendam, Meeden
5. Winschoten, Heiligerlee, Westerlee
6. Beerta, Nieuw-Beerta, Finsterwolde, Oostwold
7. Midwolda, Scheemda, Eexta

Ook zorgden de schatbeurders (lokale, eveneens door de dorpselite gekozen belastingontvangers) voor de inning van de benodigde sommen voor de tractementen. Maar dat geld ging naar de Drost, die het ook aan de roderoeden uitdeelde.

Bovendien mocht de keuze van roderoeden alleen geschieden ten overstaan van de Drost, die als enige ging over het ontslag van de nieuwe functionaissen. Aan de ene kant moest er wel draagvlak op lokaal niveau zijn, maar de dorpspotentaten mochten het ook weer niet al te veel voor het zeggen krijgen. Die geest ademt het reglement.

De roderoeden werden aangesteld om te weren:

“…de vreemde en stoute bedelaars en landtlopers, soo in menichte van huys tot huys in de carspelen lopen bedelen, en de huyslieden (= boeren HP) het geldt afperssen, de geleegentheyt siende om jeets te steelen, deselve van haere goederen beroven.”

Een overweging vormde hierbij

“dat in deze vredige tijden jeder Landt machtigh en willigh genoegh is om sijn eigen oprechte armen te onderholden.”

Kennelijk vielen vreemde bedelaars nog wel te tolereren als er een oorlog was.

De roderoeden moesten dus vooral “vreemde en stoute” bedelaars verjagen. Met dat stoute werd dan waarschijnlijk vooral bedoeld de fysiek bedreigende, intimiderende figuren.  Uit het feit dat de roderoeden zich bezig moesten houden met vreemde bedelaars,. mag je intussen afleiden dat lokale, bekende bedelaars ongemoeid werden gelaten.

Als een in eerste instantie met zachte hand verjaagde bedelaar het waagde om toch nog terug te komen, mocht een roderoede hem of haar wegslaan met een stok. Dat was nog het lichtste wapentuig, want verder diende iedere roderoede zich te voorzien van

“een goede snaphaen, voorjager, pistool, houwer en manvaste hont”.

En toch, slechts zeven roderoeden op heel het Oldambt,  Die ook slechts 130 gulden de man per jaar verdienden, wat bepaald geen vetpot was, zodat corrupte op de loer lag. En die voor dat magere tractement dan ook nog moesten letten op jachtovertredingen. Ik bedoel maar: dat de overlast van vreemde bedelaars dermate groot was, als de aanhef van het stuk beweert, mag je gerust een beetje betwijfelen.

Overigens verbood het reglement de boeren om willens en wetens bedelaars in hun huizen of schuren te laten slapen, dit op straffe van 2 daalders boete, te beuren door de roderoede die zulke gepermiteerde nachtbidders aantrof. Een boer zou voortaan wel gek zijn, om zulke slapers explciet toestemming te geven. Een bedelaar die dat verklikte, bedierf zijn eigen markt. Op die manier bleef zo’n bepaling natuurlijk een dode letter, ik denk dan ook niet dat er veel van dergelijke boetes zijn geïnd.

—

Via de KB: Ordonnantie der H. Heeren Borgemesteren ende Raadt in Groningen,  waernae in beyde Oldambten,  Goorecht en Sappemeer roo-roeden sullen worden angestelt… (1685)