Een schip dat in de Dollard bleef

Jute Alberts had de Pekelder schipper Klaas Jacobs Jonker flink wat geld voorgeschoten, met als onderpand diens schip. Haar probleem was, dat dat schip met schipper en al “in de Dollard is gebleven”. Geluk bij een ongeluk: het “opgoed” (tuigage, want, zeilen) was grotendeels geborgen door een andere Pekelder schipper, Nanne Hindrix, maar die weigerde het haar te geven, “tensij wegens bergloon was voldaan”. Over de hoogte van dat bergloon konden ze het niet eens worden. Daarom verzocht Jute om de tussenkomst van de Oldambtster drost.

Die belegde een zitting, waar Nanne beloofde Jute het opgoed te geven, op voorwaarde dat het gerechtelijk zou worden verkocht. De opbrengst moest dan bij de wedman blijven berusten, die Nanne uit de opbrengst 25 gulden bergloon zou geven. Dat was waarschijnlijk wel wat minder dan Nanne eerst had willen hebben, maar hij zou er tevreden mee zijn. Ook nam hij aan zelf zijn eigen rechtskosten te betalen. Jute kon, als ze dat wilde, nog een proces beginnen om het ankertouw, dat buiten de regeling viel.

—

Groninger Archieven, Toegang 731 (rechterlijke archieven Oldambt) inv.nr. 6120: rekesten, die van 28 oktober 1755.

Geschut schaap blijkt dure kostganger in Grootegast

Simon Andreas Krausz (1770-1825), Liggend schaap. Collectie Rijksmuseum.

Hindrik Alberts woonde, waarschijnlijk als herbergier, in het voormalige rechthuis van Grootegast. Maar ook al zetelde daar al jaren niet meer het gerecht met al zijn lucratieve aanloop, er zat nog wel steeds een schutstal bij, waar mensen loslopend vee konden heenbrengen, dat de eigenaar er dan kon ophalen tegen betaling van het voergeld en wellicht een kleine boete. Doorgaans zullen die eigenaren zich snel genoeg hebben aangediend voor hun vermiste levende have, maar begin 1808 had Hindrik Alberts een probleem, en wel met met een schaap. Hij begaf zich op weg naar de drost in Zuidhorn, en vertelde deze hoogste gezagsdrager van het Westerkwartier dat

zedert een geruime tijd door Wolter Sipkes, mede te Grotegast woonachtig, bij hem een schaap in schutting is gebragt, zonder dat tot hiertoe de eigenaar is bekend, of dienaangaande eenige order is gesteld…

Aan de tijd van kost- en inwoning zat kennelijk geen limiet:

daar nu het verschuldigde voergeld reeds verre de waarde van opgemeld schaap overtreft.

Bij eventuele verkoop van het schaap kreeg Hindrik dus een deel van zijn geld niet terug, en aangezien het niet van hem gevergd kon worden

het nadeel hieruit resulteerende te moeten dragen, zo is deszelvs submis verzoek dat gem[elde] Wolter Sipkes mag worden gelast het verschuldigde voergeld aan rem[on]s[tran]t te voldoen en teffens dezelve dienaangaande voor het vervolg securiteit te geeven.

De waard wilde dus eindelijk boter bij de vis en alleen nog dat schaap in zijn schutstal houden als Wolter (zich) borg zou stellen voor de kosten in de toekomst.

De drost krabde zich eens achter de oren en belegde een hoorzitting voor een week later. Bij die gelegenheid erkende Wolter Sipkes,

dat hij het schaap op order der boerrigters aldaar in de schutstal heeft gebragt.

Mocht Wolter menen dat hij zich zo vrij kon pleiten van de kosten, dan bedroog hij zichzelf. De drost beslechtte het geschil in dier voege dat Wolter inderdaad het voergeld van het schaap aan Hindrik moest voldoen. Hij zou dan de beschikking krijgen over het schaap en moest daar verder maar de boerrichters van Grootegast over aanspreken.

Ik denk dat Wolter tegen de boerrichters gezegd heeft dat ze zulke schapen in het vervolg zelf maar naar de schutstal moesten brengen.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, Toegang 735 (gerechten Westerkwartier) inv.nr. 727: rekesten, die van 20 en 28 januari 1808; idem inv.nr. 415: commissieboek, 28 januari 1808.

Vrouw komt uit tuchthuis, man wil scheiding

Hij noemde zichzelf Knels Jans en “huisman”, oftewel boer, te Grootegast. Maar als Cornelis Jans de Vries staat hij later ook wel te boek als arbeider. Alleen al die familienaam laat zien dat hij van Friese komaf was, net als zijn vrouw, maar in het Westerkwartier was (en is) dat natuurlijk niet zo opmerkelijk. Wel bijzonder was dat die vrouw, Janke Alberts,

door haar slegte daden bij het E.E. Gerichte van Friesland publiek is gegeesseld en in het Tuchthuis is geconfineert en gebannen…

Jankes gevangenisstraf zat er de 25ste februari 1807 op en Knellis maakte daarom ruim op tijd, op 14 januari, zijn opwachting bij de drost van het Westerkwartier. Hij voorvoelde en had ook gehoord dat zijn vrouw weer bij hem in Grootegast wilde komen wonen, maar dat zag hij helemaal niet zitten vanwege haar delicten “en meer andere, blijkens attestatie van nabuuren”. Hij kon niet meer “met haar als man verkeeren”, zo had hij besloten. Daarom verzocht hij de drost om een scheiding van tafel en bed, met overleg over de bijkomende regelingen.

Op 20 januari motiveerde Knellis zijn verzoek nogmaals. Het werd hem ingegeven doordat hij

vreesde dat zijne vrouw, die zeer boosaardig was, weder tot hem sou komen, en [hij] niet gaarne wenschte met zulk een weder te cohabiteren.

De drost stelde zijn beschikking op het rekest echter uit tot de vrouw werkelijk uit Leeuwarden terug zou zijn gekomen, zodat ook zij haar zegje kon doen. Op 26 maart bleek dat Janke niet aan de oproep gehoor had gegeven. Vandaar dat de drost Knellis de verzochte “separatie ad thorum et mensam” toestond. Voorlopig stelde het gerecht de boer ook in het bezit van de gezamenlijke boedel van hem en zijn vrouw, op voorwaarde dat deze zou gaan zorgen voor hun kind. Als Janke het netjes vroeg, moest Knellis haar wel meteen haar “lijves toebehooren” meegeven.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, Toegang 735 (jurisdictie Westerkwartier) inv.nr. 726: rekestboek, 14 januari en 26 maart 1807; idem inv.nr. 766: commissieboek, 20 januari 1807.

Hoe Trijntje Soldaats haar zoon verloor

Tot halverwege de negentiende eeuw werden mensen op het Groninger platteland nog bij voorkeur aangeduid met patroniemen, achternamen afgeleid van hun vaders voornamen. Voor ons hebben die namen het nadeel dat ze niet zo onderscheidend zijn: ze lijken allemaal op elkaar. Vandaar ook, dat het even duurde voordat ik de naam van Trijntje Alberts herkende. Maar ze kwam uit Ezinge en kort geleden had ik daar in de Torenstraat nog een plaquette gefotografeerd, die haar herdenkt. Daardoor viel, denk ik, het kwartje alsnog: het rekest dat ik ’s middags zonder herkenning gezien had, bleek ’s avonds van Trijntje Soldaats, de bekende sprookjesvertelster. En uit haar biografie werd ook duidelijk, dat dit verzoekschrift nog nooit eerder opgemerkt was.

Voor wie Trijntje Soldaats niet kent: als huisnaaister en oppaster vertelde ze tussen 1800 en 1804 sprookjes aan een paar buurtkinderen, waarvan er een die verhalen uitschreef in een schriftje dat zijn nazaten zo bijzonder vonden, dat ze het van generatie op generatie bewaarden. In 1928 gaf de folkloriste mevrouw Huizenga-Onnekes de sprookjes uit in een fraai verzorgd boek, met houtsneden van Johan Dijkstra en gedrukt door H.N. Werkman.

Trijntje Soldaats (1749-1814), die zo ruim een eeuw na na haar dood alsnog bekendheid verwierf, was geboren en getogen in Ezinge als dochter van een kuiper. Haar moeder kwam van een boerderij in het naburige Feerwerd. Volgens Jurjen van der Kooi, die haar sprookjes onderzocht, moet ze die hier in de omgeving hebben opgedaan. Hij noemde ze “echte Groninger sprookjes”. Ze kwamen dus niet uit Hessen, zoals ook wel eens is beweerd.

Uit Hessen was de man afkomstig met wie Trijntje in 1787 in de stad Groningen trouwde: de tien jaar jongere Andreas/Andries Cramer, ook wel Kremer, Greulingen, Kreuling en Krieling geheten. Vanwege deze soldaat – hij was in ’s Lands dienst – kreeg Trijntje haar bijnaam. Vlak na de doop van hun oudste dochter, begin 1788, verhuisde het paar naar Hessen, waar het weldra nog twee kinderen kreeg: een meisje en een jongen. De laatste, Gerhard, geboren circa 1790, staat hierna centraal.

In 1793 overleed Trijntjes man en keerde zij met de kinderen terug naar haar geboorteplaats Ezinge. Ze zou er in 1798 nog eens trouwen, nu met een twintig jaar jongere boerenzoon uit Fransum, Wybe Wybrands. Bij het opmaken van hun huwelijkscontract traden twee diakenen van de hervormde gemeente Ezinge op als getuigen, vrijwel zeker een teken dat Trijntje door hen bedeeld werd en dat zij deze mannen dus ook om toestemming voor haar huwelijk had moeten vragen.

Dan nu Trijntjes rekest. Op 1 februari 1806 werd Trijntjes ongeveer vijftien jaar oude zoon Gerhard Andries Krieling ter aarde besteld op het kerkhof van Ezinge. Vier dagen later maakte Trijntje met een advocaat, mr. Nauta Muntingh, haar opwachting bij de drost van het Westerkwartier met dit verzoekschrift, dat ze met een kruisje tekende, omdat ze het schrijven blijkbaar niet machtig was:

Geevt eerbiedig te kennen Trijntje Alberts, hoe dezelve met wijlen haar eheman Andries Krielinge twee nog minderjarige kinderen heeft verwekt, waarvan het eene, genaamd Gerardus, bij Jan Jans op Den Ham als knegt diende, en het zelve haar op donderdag den 23 jan[ua]ry l.l. in een aller ongelukkigste omstandigheid is te huis gebragt. Bij welke geleegenheid men haar verhaalde dat Gerardus stroo op de balk draagende, was komen te vallen, en dat Jan Jans zijn zoon had bevoolen, nadat het reeds drie daagen geleeden was, om hem op een paard na zijn ouders huis te brengen. Dan de zoon van Jan Jans zoude (in plaats van hem bij zijne ouders te brengen), hem bij Suttum van het paard hebben afgezet, waarop hij door menschen digt bij Suttum woonende is in huis geborgen, die daarvan aan mij kennis gaaven, en waarop (zonder eenige tijding van de boer Jan Jans nog iemand zijnentweegen te hebben ontvangen) Duurt Alberts te Suttum mij hem met een waagen te huis heeft gebragt, hebbende dat alles ten gevolge gehad, dat hij op de daaraanvolgende maandag is overleeden.

Met andere woorden, Trijntjes zoon diende als knecht bij een boer Jan Jans in Den Ham, zo’n 6 kilometer ten zuiden van Ezinge. Gewoonlijk verdiende zo’n jonge boerenknecht kost en inwoning met een paar gulden en wat kleding of schoeisel toe; dat zal ook hier het geval zijn geweest. Die paar gulden zullen dan, zoals te doen gebruikelijk, naar zijn moeder zijn gegaan. Gerhard droeg, waarschijnlijk via een ladder, stro naar een berging of zolder op de balken in Jan Jans zijn schuur. Bij dit karwei was hij naar beneden gestort. In zulke gevallen namen mensen niet vaak een dokter in de arm en dat deed ook nu de boer niet. Na het drie dagen te hebben aangezien, gaf hij zijn zoon opdracht om de patiënt op een paard naar in Ezinge te brengen, Gerhards moeder moest hem dan maar verder verzorgen. Het kan zijn dat de boerenzoon de tocht te lang vond duren, maar misschien leed Trijntjes zoon ook wel teveel pijn, zo rijdend op dat paard. In elk geval werd hij er bij Suttum, een gehucht halverwege Den Ham en Ezinge, al afgezet door de boerenzoon. Daar werd hij opgevangen door mensen die Trijntje bericht gaven. Je kunt je voorstellen dat Trijntje, die van de boer nog helemaal niets over het geval had gehoord, zich wezenloos schrok. Ze zal meteen naar Suttum zijn gegaan, waar ze een Duurt Alberts – geen familie – vroeg haar zoon op een wagen naar haar huis te brengen, en daar overleed de jongen na enkele dagen.

Maar wat beoogde Trijntje met dit verzoekschrift? Ze bracht het geval ter kennis van het gerecht, zei ze, omdat ze graag wilde dat de drost het zou laten onderzoeken:

De rem[on]s[tran]te vermeende zulks aan het E.E. Gerichte bekend te moete maaken, en verzoekt zeer submis, dat het E.E. Gerichte hierop (gratis) na behooren informatiën gelieve in te winnen of anders in deezen te doen, zoals zal vermeenen te behooren.

Zat er een luchtje aan de valpartij? Was haar zoon van de ladder of de balk afgeduwd? Hoe dan ook, uit de kantbeschikking blijkt dat de drost er meer van wilde weten. Hij ontbood voor de volgende ochtend, om precies te zijn donderdag 6 februari om 11 uur, de Ezinger heelmeester Melle Sikkes Rijtema, die kennelijk de jongen nog voor diens dood had onderzocht, wat dus in het huisje van Trijntje gebeurd moet zijn.

Op Rijtema’s verslag belegde de drost bovendien nog een zitting voor donderdag 13 februari, om zowel Trijntje te horen als Duurt Alberts, de boer uit Suttum die haar zoon naar huis had gebracht. Beiden vertelden daar nog eens hetzelfde verhaal, met wat meer bijzonderheden :

verklaarden dat des rem[onstran]tes overledene zoon op donderdag 23 januarii l.l. door den zoon van Jan Jans met het paard was gebragt tot Suttum en aldaar neergezet bij het schut van een vrouw Geeske genaamd. Dat dezelve met vele moeite in het huisje van laatstgenoemde gekomen zijnde, deze vrouw daarvan had kennis gegeven aan de rem[onstran]te, die terstond den 2den comparant Duurt Alberts had verzogt om haar zoon met de ley te huis te brengen, gelijk denzelve zulks dan ook gedaan had. Dat zij voorts geen gejammer van haar zoon gehoord hadde, maar dat dezelve niet bij zijn verstand had geschenen te zijn. Verzoekende voorts het verdiende loon en klederen van het huis van Jan Jans te mogen afhalen,…

De jongen was dus niet naar Trijntjes huis gebracht met een wagen, maar met een “leij” of lai (ook wel loijke of bodde geheten), een soort van paardenslee met een bak erop die destijds heel vaak op kleiwegen werd gebruikt. Thuis gekomen, gaf Gerardus geen kik. Hij leek alleen niet goed bij zijn hoofd en had mogelijk een zware schedelbasisfractuur, waaraan het ruwe vervoer beslist geen goed zal hebben gedaan. Van verdachte omstandigheden was nu geen sprake meer. Het enige wat Trijntje nog wilde, waren de kleren en het loon van haar jongen. Blijkbaar durfde ze zonder rugdekking van de drost niet naar de boer op Den Ham, om die op te halen.

Hoewel de drost nogmaals een zitting agendeerde, waar hij Jan Jans en diens zoon mede zou horen, heeft die zitting nooit plaatsgevonden. Waarschijnlijk kreeg Trijntje inderdaad de kleren en het loon van haar zoon, waarbij de Hamster boer mogelijk wat meer over de toedracht zal hebben verteld. Voor Trijntje hoefde daarna die nieuwe zitting niet meer zo. Ze had al geld genoeg uitgegeven aan advocaat en gerecht en haar zoon kreeg ze er niet mee terug.

—

Bronnen:

• RHC Groninger Archieven Tg. 735 (Gerechten Westerkwartier) inv.nr. 725: rekestboek, notities van woensdag 5 en donderdag 6 februari 1806; en idem inv.nr. 766: commissieboek, notitie van donderdag 13 februari 1806.
• Wija Friso & Jurjen van der Kooi, Trijntje Soldaats en de Torenstraat (Bedum 2001) met name p. 61-80 en 97.

Oude Veenkoloniën waren bijenhoudersgebied bij uitstek in Groningerland

Dat ik de boedelinventaris van Jan Davids Braam vond, kwam door een nieuw ‘trucje’ in de geavanceerde modus van Alle Groningers. Door een procentteken (%) zonder spatie voor een beroepsaanduiding te zetten, krijg je – spelfouten daargelaten – alle akten van de burgerlijke stand waarin dat beroep genoemd wordt. Deze truuk kan je bijvoorbeeld uithalen met bijenhouder, bijker, ijmker, iemker, imker en bijhouder. In totaal krijg je voor die synoniemen dan 94 akten, die als volgt verdeeld zijn over de periode die de Burgerlijke Stand bestrijkt, onder aftrek van de min of meer recente decennia waarvoor een embargo op de akten berust:

Akten Burgerlijke Stand waarin bijenhouder, bijker, ijmker, iemker, imker of bijhouder genoemd wordt als hoofdberoep van een persoon in die akte. Bron: allegroningers.nl .

Vooral in de eerste decennia van de negentiende eeuw, duidden mensen zichzelf of wijlen hun vader nog aan met een dergelijk hoofdberoep. In de tweede helft van de negentiende eeuw viel dat duidelijk terug, waarna er een partieel herstel optrad in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Of de grafiek ook werkelijk het voorkomen van professioneel imkerschap weerspiegelt blijft onzeker. Zoals je aan Braam kon zien, gaf men wel eens de voorkeur aan een andere beroepsaanduiding, terwijl het werkelijke hoofdberoep toch bijenhouder was. Je moet er dan ook rekening mee houden dat er veel meer professionele imkers waren, dan in de akten voorkomen. Het is ook nog mogelijk dat de grafiek vooral het beroepsimago weergeeft. Bovendien zijn de cijfers vanaf 1918 gedrukt doordat de geboorte-aangiften voor die periode nog niet in Alle Groningers zitten.

Uiteraard betreffen die 94 akten niet even zovele bijenhouders, omdat ettelijke imkers in meerdere akten voorkomen. In totaal kon ik 56 mannen identificeren die de bijenteelt als hoofdberoep noemden of als imker etc. werden aangeduid. De namen staan in een lijst die ik bij wijze van bijlage onderaan dit stukje heb geplaatst. In enkele gevallen, vooral in de eerste decennia van de negentiende eeuw, droegen die mannen ook familienamen, ontleend aan hun beroep. Zo hadden imkers in Wolfsbarge en Wehe de achternaam Bijker, terwijl een collega uit Warfhuizen Bijman, ook wel Bijma heette en een vakbroeder uit Hoogezand De Bij genoemd werd. In enkele gevallen zie je bovendien imkerdynastieën, waarbij het beroep van vader op zoon overging. Zoiets had ik al geconstateerd bij de familie Braam (Hoogezand e.o), maar het bleek ook ’t geval bij de Potjewijds (Oude Pekela) en de Van Timmerens (Slochteren).

Hiermee zijn al wat plaatsnamen genoemd. Verreweg het interessantst is inderdaad de vraag waar de mannen woonden, die als hoofdberoep bijenhouder opgaven, of ermee werden genoemd. En dan bedoel ik niet de gemeenten, maar de plaatsen waar deze imkers werkelijk woonden. Die woonplaatsen heb ik op een kaartje gemarkeerd:

Vooral in de omgeving van Slochteren, Hoogezand-Sappemeer, Veendam-Wildervank, het oudste deel van Stadskanaal en de beide Pekela’s kwam de beroepsaanduiding veel voor. In het Westerkwartier was het al beduidend minder, terwijl er in Hunsingo, Fivelingo (met uitgezondering van de omgeving Bierum), het Oldambt en Westerwolde maar weinig mannen waren die zich bijenhouder enz. noemden.

Nogmaals, er is een dark number van mannen die het beroep wel uitoefenden, maar de voorkeur aan een andere aanduiding gaven. Toch weerspiegelt het kaartje mijns inziens wel, waar mensen vooral van de bijenteelt konden leven, namelijk in Midden-Groningen en de oude Veenkoloniën. Dit was ook het gebied, dat centraal gelegen was tussen gebieden met verschillende dominante drachtplanten. Zelf kende het veel boekweitteelt, verder konden bijen naar het koolzaad in het Oldambt en de Ommelanden en naar de heide in Drenthe en Westerwolde.

Dat er veel bijen tussen zulke gebieden vervoerd werden, kan je ook zien aan enkele overlijdensakten. Zo stierf Jan Klaassens Bijman uit Warfhuizen in augustus 1824, tijdens de heidebloei, in het Drentse Hoogeveen, terwijl de Hoogeveense bijker Hendrik Smith in juni 1818, tijdens de koolzaadbloei, in Pieterburen overleed. De laatste heb ik overigens niet in onderstaande lijst opgenomen, net zomin als een andere Drent en enkele Friese imkers. Het was me immers louter te doen om de Groningse bijenhouders.

Bijenhouders etc., genoemd in Alle Groningers:

Doopbekkengiften minder constant dan gedacht

Zoals ik hier eerder schreef, werden in Beerta tussen januari 1762 en juli 1764, vrijwel uitsluitend bedragen in het doopbekken gedeponeerd, die neerkomen op de enkelvoudige of dubbele waardes van destijds courante munten. Doopvaders gaven dus ‘ronde sommen’ aan de armen, andere aanwezigen droegen niets bij. Kopergeld zat er voor het oog ook nooit in het bekken, daar kwam louter zilver- en goudgeld uit. Bij boeren ging het dan op goudgeld (vanaf een gulden), terwijl zilvergeld in afnemende waarden van middenstanders en werkvolk kwam. Wat voor muntgewicht een doopvader in de schaal legde, hing, kortom, in hoge mate af van zijn maatschappelijke positie.

Naderhand bleek me dat in de buurgemeente Oostwold sprake was van hetzelfde verschijnsel. Daar gaf de zijlwaarder en tapper Jan Brunius ook vrijwel steeds hetzelfde bedrag: een sestehalf, typisch de gift voor een kleine middenstander.

Intussen heb ik gemerkt dat ook de doopbekkengiften in een derde Oldambtster diaconierekening, die van Nieuwolda, voldoen aan de in Beerta geconstateerde wetmatigheid, dat doopvaders conform hun stand ronde sommen in het doopbekken leggen. Het bijzondere van Nieuwolda is, dat de boekhoudend diaken Jan Luitjes Bouman er in zijn administratie over 1767/1768 meestal zelfs expliciet de munten noemde, die hij na de doopdienst in het doopbekken aantrof.

Om precies te zijn bestrijkt de pagina met doopcollecten in Boumans boekhouding de periode 22 maart 1767 tot en met 4 april 1768. In die periode lieten zich volgens het doopboek 34 vaders hun kinderen in de kerk van Nieuwolda dopen. Al die vaders komen ook voor met een doopbekkengift in de diaconierekening. Met andere woorden: zelfs de meest armlastige doopvader gaf iets aan de armen en de diaconierekening is daarmee representatief voor alle doopdiensten

Toch bevat de diaconierekening over die periode in cijfermatige zin slechts 21 posten wegens doopbekkengiften. Dat komt doordat bij meerdere dopen in één doopdienst de giften van de aanwezige doopvaders voor het gemak zijn samengevoegd. In totaal gaat het om dertien doopvaders. Normaal zou je niets aan zulke samengestelde posten hebben, maar het unieke van Boumans administratie in deze periode is, dat hij in de omschrijving bij de meeste posten, onder andere deze dertien, wèl steeds precies in woorden heeft opgegeven wat de individuele doopvaders aan munten gaven. Daarbij bleek het net als in Beerta tussen 1762 en 1764 steeds te gaan om de enkele of dubbele waardes van destijds courante gouden en zilveren munten.

In de volgende tabel heb ik alle 34 giften geboekte doopgiften uit Boumans boekhouding over 1767/8 geïndividualiseerd opgenomen, van klein naar groot:

Boumans boekhouding vormt een perfecte illustratie bij mijn stelling dat doopvaders ‘rond’, herkenbaar muntgeld in het doopbekken deponeerden. Alleen de gift van Kamminga vormde daarop een uitzondering – het bijkomende dubbeltje kwam mogelijk van een familielid dat de doopplechtigheid bijwoonde. Maar die uitzondering bevestigt ook de regel dat alleen doopvaders bij doopplechtigheden iets aan de armen gaven. Bovendien liepen de individuele giften enorm uiteen – naar stand, zoals blijkt uit enkele beroepsaanduidingen.

Individuele doopvaders

Gaven deze doopvaders nu ook steeds ongeveer dezelfde munt bij de doop van hun kinderen, zoals dat het geval was bij zijlwaarder Brunius in Oostwold? Van een aantal doopvaders uit bovenstaand lijstje ben ik de gangen nagegaan en heb ik uit het doopboek hun kinderen gehaald, om bij elke doop vervolgens de doopgift te zoeken in de diaconierekening. Net als in bovenstaande lijst begin ik met de kleine man, om te eindigen met de allergulste gevers.

Tobias Hindriks

Hindriks (een arbeider?) schonk bij zijn oudere kinderen nog een dubbeltje, maar halveerde deze gift bij het derde tot een stuiver. Was dat omdat de dankbaarheid bij zijn oudere kinderen groter was, of omdat zijn draagkracht verminderde?

Tobias Uuntjes (alias Grote Tobias)

Grote Tobias gaf steeds twee stuivers of een dubbeltje bij de doop van zijn kinderen. Omdat in 1783 zijn gift en die van een andere doopvader bij elkaar werden opgeteld, is zijn doopgift voor dat jaar niet bekend. Maar samen gaven beiden 4 stuivers, dus ook dan ligt dat dubbeltje in de rede. Uuntjes was dan opmerkelijk constant in zijn geefgedrag.

Klaas Alberts Schoenmaker

Ook Klaas Alberts, een kleine ambachtsman met weinig kapitaal, gaf voor zover bekend steeds hetzelfde bedrag. In 1770 en 1772 stonden er helaas weer gezamenlijke giften in de rekening, in het eerste geval 0-11-4 en in het tweede 1-13-4. Als Schoenmaker ook toen een sestehalf gaf, resteerden voor andermans giften respectievelijk een schelling en een 28-stuiversstuk of goudgulden. Ook weer ronde pasmunt, waarmee het dus wel in de rede ligt dat Schoenmaker ook toen een sestehalf schonk.

Harm Groeneboom

Groeneboom varieerde duidelijk wèl in zijn giften. De schelling van 1767 en de sestehalf van 1770 liggen heel dicht bij elkaar, samen met een andere doopvader gaf hij in 1773 11 stuivers, zodat ook toen een sestehalf in de rede lag, een bedrag dat hij in 1775 verdubbelde, om daarna weer op zijn schreden terug te keren naar uiteindelijk een schelling in 1781. Waarom gaf hij in 1775 zoveel meer? Aan het geslacht van het kind lag het niet, want afgezien van de zoon uit 1764 ging het uitsluitend om dochters. Misschien was de bevalling van 1775 moeilijker geweest, wat dan aanleiding gaf tot een grotere gift uit dankbaarheid voor de voorspoedige verlossing? Echter, het kan ook zijn dat Groeneboom in 1775 meer geld voorhanden had en daarom besloot de armen wat ruimer te gedenken.

Wolter Stoffers Snijder

Snijder verhoogde zijn gift in 1768 binnen een beperkte bandbreedte en houdt het dan, voor zover bekend, bij het eenmaal vastgestelde bedrag. Mogelijk maakte hij verschil tussen het meisje (1766) en de jongens van 1770 en 1771. Het kan ook zijn dat hij het geld wat beter missen kon. De doopgift van 1770 ontbreekt in de diaconierekening, waarschijnlijk doordat deze bij het builgeld werd opgeteld.

Pieter Klugkist

De drie sestehalven die Klugkist, een herbergier op de Waarhoek in 1767 in het doopbekken deponeerde, verhoogde hij tot een gulden in 1770. Bij het derde kind bleef daar slechts een enkele sestehalf van over. Deze vrij forse verlaging van de gift zou kunnen samenhangen met het geslacht van het kind – het derde was een dochter, terwijl het bij de eerste twee om zoons ging. Maar mogelijk verkeerde Klugkist in financiële problemen – zijn herberg zette hij in 1771 namelijk te koop.

Hans Harmens Schipper

Schonk Hans Harmens Schipper in 1762 nog een gulden aan de armen, later daalde deze doopgift tot een sestehalf. In 1764 gaf hij samen met een andere doopvader 1-8-0, waar niets uit opgemaakt kan worden. Het verschil in waarde kan niet aan het geslacht van de kinderen liggen, want in 1767 en 1769 ging het om een zoon en een dochter. Blijven over extra blijdschap over de geslaagde bevalling bij de stamhouder, of achteruitgang in draagkracht van de doopvader.

Jan Tiddes

Jan Tiddes gaf eerst een gulden, vervolgens een kwart rijksdaalder en uiteindelijk weer een gulden. De gift van 1770 kan net als die van 1768 wel eens een oordrijks geweest zijn, want samen met een andere doopvader gaf Tiddes toen dertien en een halve stuiver, oftewel een oordrijks en een stuiver. Aan het geslacht van de kinderen kan het verschil niet hebben gelegen, want het waren allemaal zoons. Blijven over als verklaring de wisselvallige moeilijkheidsgraad van de verlossing of de variërende draagkracht van de doopvader.

Jacob Berends Mas

In 1764 staat er een gezamenlijke doopgift genoteerd van drie doopvaders – daar valt dus niets uit af te leiden. Die van 1771 is helemaal onbekend, want waarschijnlijk opgegaan in het builgeld. De drie doopgiften die we wel kennen, variëren in grootte, waarbij het geslacht van de kinderen mogelijk wat uitmaakt: de hoogste gift is die bij de doop van een zoon, de andere twee betreffen dochters. Ook in dit geval zou de draagkracht echter doorslaggevend kunnen zijn.

Harm Hindriks Kamminga

Voor zover bekend was de boer Harm Kamminga vrij constant in zijn geefgedrag. In vijf gevallen is zijn gift echter niet bekend, doordat die met de gift van een andere doopvader is opgeteld. In 1771, 1772 en 1774 bedragen deze gezamenlijke giften respectievelijk een driegulden en een sestehalf, een driegulden en een stuiver en een driegulden en een sestehalf. Ook in die jaren zou Kamminga dus wel eens een drieguldenstuk kunnen hebben gegeven. Van de drie bekende doopgiften betrof de eerste en geringste de doop van een meisje.

Harm Edzes, schatbeurder

De vrome Harm Edzes was boekweitmulder en koopman in vooral bouwmaterialen. Daarnaast fungeerde hij als schatbeurder, d.w.z. de ontvanger van de verponding (grondbelasting), de dijklasten, de meentelasten en het roderoedegeld van Nieuwolda. In 1781 hertrouwde hij. Ook deze ondernemer varieerde in zijn vrijgevigheid, en wel binnen de beperkte bandbreedte van een ducaton tot een rijksdaalder. Het geslacht van het kind maakte hem daarbij niet uit: bij een meisje kon hij een ducaton geven en bij een jongen een rijksdaalder en andersom. In zowel 1770 als 1771 gaf hij samen met een andere doopvader 3 gulden en een stuiver, zodat ook bij die doopbedieningen een gift door Edzes van een drieguldenstuk in de lijn der verwachting ligt.

Nantko Jans Dallinga

Voor zover bekend gaf de boer Nantko Jans Dallinga altijd een ducaat bij de doop van zijn kinderen. Het geslacht maakte dus niets uit en evenmin de eventuele complicaties bij een bevalling of een eventuele vermeerderde of verminderde welvaart. De doopgift van 1772 zat waarschijnlijk bij het die dag getelde builgeld in. In 1774 schonk Dallinga samen met een andere doopvader 5-10-4 en in 1777 5-7-0, zodat hij ook toen een ducaat zal hebben gegeven, waarbij de andere doopvader dan volstond met een sestehalf, repectievelijk een dubbeltje.

Wubbo Cornelius Fockens

De vermogende eigenerfde Wubbo Cornelius Fockens, zoon van een kerkvoogd en zelf ook de rijkste boer van het kerspel Nieuwolda, gaf bij de doop van zijn eerste kinderen nog drieguldenstukken, maar varieerde daarna tussen een ducaat (5-5-0), twee ducatons (6-6-0) en een halve gouden rijder (7-0-0). Mogelijk hangt de verhoging van 1766 samen met een erfenis. Zijn uitverkiezing in 1777 tot zijlvest – de hoogste functie die een Oldambtster boer kon krijgen – maakte geen verschil voor de doopgiften. Ook oefende het geslacht van de kinderen geen invloed uit op de hoogte daarvan. Het laatste kind was bij een tweede vrouw, maar ook voordien gaf Fockens ook al eens een halve rijder bij de doop van een dochter.

Ds. Johannes Siertsema

De met diverse eigenerfde Oldambtster families vermaagschapte dominee Siertsema was een vermogend man. En wie het breed had, liet het bij dergelijke gelegenheden breed hangen. Van Siertsema waren gemiddeld de hoogste doopgiften afkomstig. Bij de oudste twee – een jongen en een meisje – gaf hij echter wat meer dan de vier jongste dochters. Het geslacht maakte dus niets uit, mogelijk teerde de “heer pastor” intussen wat in op zijn vermogen.

Conclusie

Slechts een minderheid van de doopvaders legde bij de doop van hun kinderen altijd hetzelfde bedrag in het diaconale doopbekken. Vaak is er sprake van enige variatie in de hoogte van hun doopgiften. Die variatie blijft in individuele gevallen overigens meestal binnen een beperkte bandbreedte: het is nu ook weer niet zo dat een dagloner of kleine middenstander een boerenbedrag in het bekken deponeert (laat staan andersom).

In de meeste gevallen kan de variatie niet hebben samengehangen met het geslacht van het kind. Wel zou een moeilijke bevalling door haar gelukkige uitslag kunnen hebben geleid tot een wat hogere gift uit dankbaarheid. Dit laat zich echter moeilijk onderzoeken.

Blijft over als verklaring voor de variatie in individuele doopgiften per doopvader een achterliggende fluctuatie in diens welvaart. Een doopvader die wat krap bij kas zat, deed wellicht wat minder in het doopbekken en een die het naar den vleze ging, droeg wellicht een wat groter steentje bij.

Dit mogelijke verband met welvaart laat zich nou juist wèl onderzoeken, door de doopgiften over een wat langere periode in kaart te brengen: bij de florerende Oldambtster economie in de tweede helft van de achttiende eeuw zouden er dan verhoudingsgewijs meer grotere en minder kleinere doopgiften geregistreerd moeten zijn. Met wat doorzettingsvermogen en tijd laten die giften zich wel tellen, indelen en ordenen.

—

N.B. Met dank aan muntendeskundige Jan C. van der Wis voor zijn vriendelijke uitleg van het begrip oordrijks.